2011-11-10 სადაც არ უნდა იყო, ვაჟას რომ გადაშლი, უკვე სამშობლოში ხარ წელს ვაჟა-ფშაველას საიუბილეო წელია, ქართულ ლიტერატურას 150 წლის გენიოსი ჰყავს. ვაჟას საიუბილეო „საჩუქრებიდან“ განსაკუთრებულად მიხო მოსულიშვილის მიერ დაწერილი ბიოგრაფიული რომანი — „და უფსკრულს დასცქერის პირიმზე“ (ჩანაწერები ვაჟაზე) მივიჩნიეთ, რომელმაც მწერალს ახლახან პრემია „გალაც“ მოუტანა — „ვაჟა-ფშაველა“ ამ ლიტერატურული კონკურსის ჟიურიმ „სამაგიდო წიგნად“ აღიარა. მხატვრულ-დოკუმენტური ჩანაწერების სახით მწერალმა ვაჟა-ფშაველას ძნელი და ღირსეულად განვლილი ცხოვრება წარმოგვიდგინა და ახალი კუთხით დაგვანახა მისი განუმეორებლი აზროვნების სტილი.
„ვინ იცის, ეგრე ძალიან რად შეუფიქრიანებია ვაჟა-ფშაველა გველებისაგან შვილებიანად დაკბენილ ლაოკოონს? თავადაც ხომ არ გრძნობს, თუ როგორ ეგრაგნებიან მთელ სხეულზე სიდუხჭირისა და მტრობის გველები?.. და თვითონაც ლაოკოონივით, — კი არ ყვირის, ითმენს... ისე ითმენს, რომ მარტო კვნესა თუ აღმოხდება ხოლმე და ამისიც რცხვენია... ეს ყოფილა ვაჟას ცხოვრება, სწორედ ეს, — როცა ტკივილი და სილამაზე ძალიან ახლო-ახლოს არიან და როცა კლდის პირზე ყელმოღერებული პირიმზე უფსკრულს ჩაჰყურებს ეჭვით...“, — წერს ავტორი.
ამ ბოლომდე ამოუცნობი გენიის მპოვნელს კი მომავალში ელოდება მწერალი:
„...ვაჟა სულ სხვაგან არის, ჩვენ კიდევ სულ სხვაგან დავეძებთ და ვერ გვიპოვნია ჯერ...
ვერც ვიპოვნით...
ვაჟა-ფშაველა მომავალში დაელოდება თავის მპოვნელს“.
გზა ვაჟამდე
გულახდილად რომ გითხრათ, ვერაფერიშვილი მწერალი ვიქნებოდი (თუ ვარ რამე), რომ არა ვაჟა-ფშაველა... ვაჟას დაწერილები რომ არ მდებოდა წინ და სწორედ ისინი არ ყოფილიყო ნიმუში იმისა, როგორ უნდა იაზროვნოს მწერალმა, როგორ უნდა გამოვიდეს კონკრეტული ამბიდან, როგორ გახადოს შემდეგ ეს ამბავი განზოგადებული — დაკავშირებული მითოლოგიასთან, ფილოსოფიასთან, კაცობრიობის გამოცდილების უღრმეს ფენებთან — თუნდაც, შუმერების და ეგვიპტელების მსოფლმხედველობასთან... ამის დაკვირვებას და მხოლოდ ზოგი რამის მიხვედრას წლები დასჭირდა, სტუდენტობიდან მოყოლებული დღემდე — მალე 49 წლისა გავხდები.
ლექციები უნივერსიტეტის იმ აუდიტორიაში მიტარდებოდა, სადაც ვაჟა გარდაიცვალა 1915 წელს, რუსეთ-თურქეთის ომისას. წარმოვიდგენდი ხოლმე სამხედრო ლაზარეთად გადაქცეულ ჩვენს მაშინდელ კლასიკურ გიმნაზიას (უნივერსიტეტი რომ დააარსეს, ჯერ გიმნაზია დაარქვეს), სადაც მომაკვდავი ვაჟა-ფშაველა მომვლელ მედდებს ბალახებს და მცენარეებს მოატანინებდა, ზედ დაწვებოდა, იმათ სურნელში და რაღაცას ეჩურჩულებოდა, თან ეფერებოდა.
მართალია, გეოლოგიურზე ვსწავლობდი, მაგრამ ჩემ გვერდით უამრავი ფილოლოგი იყო, პირველ კორპუსში ვიყავით და ვაჟაზე როცა იყო საინტერესო ლექციები, იქაც დავდიოდი ხოლმე.
და როცა მინერალოგიის ლექციას გვიკითხავდნენ, ვაჟას თეთრი ბიუსტი ზემოდან გადმოგვყურებდა. ვთქვათ და, რომელიმე ქანის თხელ ანათალს გვაჩვენებდნენ მიკროსკოპში, — ეს არის ულამაზესი, განუმეორებელი სამყარო და მიკროსკოპის სათანადო ნაწილს რომ დაატრიალებ, მინერალები ციმციცმს იწყებენ, ფერებს იცვლიან და რაღაც ფანტასტიკურ, ჯადოსნურ სამყაროში გგონია თავი...
მიკროსკოპის ოკულარს თვალს მოაშორებ და ვაჟა ისე ჩამოგყურებს, გეგონება, იმანაც დაინახა მინერალების ეს ფეიერვერკი და ფერებით ჯადოსნური თამაშობაო...
ანდა, ლექციას გიკითხავენ იმაზე, თუ როგორ წარმოიშვა ქვები, მინერალები და თან ამ დროს ისევ ვაჟა მოგჩერებია...
ვფიქრობდი, რა უნდა ვაჟას გეოლოგიასთან, ქვებთან, მინერალებთან-მეთქი?..
რა უნდა და, თურმე, ყველაფერი იცის, გეოლოგიას გვიყვება კიდევაც, — „ხევი მთას ჰმონებს, მთა — ხევსა, წყალნი — ტყეს, ტყენი — მდინარეთ, ყვავილნი — მიწას და მიწა — თავის აღზრდილთა მცენარეთ და მე ხომ ყველას მონა ვარ, პირზედ ოფლ-გადამდინარედ!“
ამას რომ მიხვდები, მერე ადვილია იმ თეთრ მარმარილოს ბიუსტთან ვაჟას ლექსების და პოემების ნელ-ნელა, დინჯად კითხვა, როცა თითოეულ სიტყვას უკვირდებით რამდენიმე მეგობარი, ერთად ეძებთ ლექსიკონებში, რას უნდა ნიშნავდეს...
თან ბავშვობიდან მოყოლებული, ჯერ კიდევ დედის მონათხრობიდან თუ წაკითხულიდან გახსოვს და აღარ გავიწყდება იმისი შვლის ნუკრი, მოხუცი მგელი ტოტია და მგლების ხროვა ზამთრის ყინვაში... ხმელი წიფელი... ფესვები... ია... მთანი მაღალნი, რომლებსაც უნახავის დანახვა შეუძლიათ... ალუდა ქეთელაური... ზვიადაური და აღაზა... გველისმჭამელი...
მეშვიდე-მერვე კლასიდან უკვე რაღაცებს ვიწერდი, ვინიშნავდი ვაჟას ნაწარმოებების შესახებ, თუმცა მაშინ ყველაფერს ვერ ვხვდებოდი.
ბევრი რამ შედარებით გასაგები გახდა, როცა უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ, მუშაობა მთაში დავიწყე, ფშავის გეოლოგიურ პარტიაში. იმ დროისთვის, რასაკვირველია, ვაჟას შემოქმედება მთლიანად წაკითხული მქონდა, მაგრამ პოემების გაგება მიჭირდა. არადა, ძალიან მაგარ მწერალთან რომ მქონდა საქმე, გული მიგრძნობდა, — სულ გონებაში მიტრიალებდა ვაჟას უძლიერესი სცენები თუ სხარტულა ფრაზები...
და როგორც კი ფშავში მოვხვდი და იქაურების ლაპარაკს დავუგდე ყური, იმათი ნათქვამი სიტყვები ჩავიწერე და ავახსნევინე, იმათ ყოფა-ცხოვრებას დავაკვირდი მთელი შვიდი წელიწადი, კიდევ უფრო მივუახლოვდი ვაჟას სამყაროს, მივუახლოვდი, მაგრამ გაგებისა რა მოგახსენოთ, — ახლაც, რამდენჯერაც უნდა დავუბრუნდე, სულ ახალ-ახალ რამეებს აღმოვაჩენ ხოლმე. ჰოდა, ვაჟას ნაწარმოებები, განსაკუთრებით კი ჩემს წიგნში ჩამოთვლილი ხუთი პოემა სწორედ იმ ქანების ანათალებს მაგონებს, მიკროსკოპში რომ ვატრიალებდით და სასწაულებრივად იცვლიდნენ ფერებსა თუ ელფერებს...
„მე არც ერთ კილოს არ ვწუნობ,
თუა ქართული გვარისა...“
თავანკარა, სუფთა ლიტერატურული ქართულით პროზას და წერილებს წერდა ვაჟა-ფშაველა. ყველას ვეუბნები, შვილებს ვაჟას მოთხრობები წაუკითხეთ-მეთქი, რომ აუმღვრეველი და წმინდა ქართულის მადლი გაიგონ ბალღებმა...
აი, ვაჟას პოეზიაში კი სხვა ვითარებაა, მის ლექსებში და პოემებში თავზეხელაღებული მოდერნისტის გაბედულებით შემოდის ფშაური კილოკავი. თანაც იქ მთავარი არც რითმაა, არც მარცვალის რაოდენობა სტრიქონში და არც რიტმი, მთავარი ამბავია, რომელიც კავშირს აბამს იმ სიღრმეებთან, რაც მთელ კაცობრიობას დაუგროვებია.
მართალია, აკაკი წერეთელმა ვაჟას ენა დაუწუნა, მაგრამ ამ დიალექტმა უძველესი ქართული სიტყვები შემოგვინახა, შოთა რუსთაველის ენა შეგვინარჩუნა („კაბა-ჯუბანი“ რუსთაველთანაც არის და ფშაურ ლაპარაკშიცო, — წერს ვაჟა თავის ეთნომოთხრობაში „ფშაველი და მისი წუთისოფელი”).
სვანეთმა, ფშავმა, ხევსურეთმა, თუშეთმა, მთიულეთმა და, ზოგადად მთამ, ძნელბედობისას იქ გადამალული მარტო ჩვენი მეფეთა საგანძური კი არ შეგვინახა, არამედ ძველი ქართული სიტყვებიც (იმიტომ ვიტყვი ხოლმე, რომ მთამ გადაარჩინა საქართველო-მეთქი)...
ვაჟამ ეს ენა თავის პოეზიაში გამოიყენა. ფაქტობრივად, ეს მოდერნიზმია. ის, რაც ჯოისმა პროზაში გააკეთა, — დაახლოებით, ეგეთივე რამ ჩაიდინა ვაჟამ ქართულ პოეზიაში.
ეთერ თათარაიძის ლექსების თუშური სტილი სწორედ ამ გამოცდილებიდან მოდის.
აქ უმთავრესი ის არის, რომ მწერლის სტილში ლაღად შემოდის სიტყვის ის დიალექტური ფორმები, რომლებიც მშობლიური ენის სიღრმეებთან გვაახლოებს.
ფშავში დღესაც ამ ენით მეტყველებენ, თანაც მათი ჩვეულებრივი ლაპარაკი ხშირად ლექსია. ეგეთი უცნაური კუთხეა ფშავი.
სხვათა შორის, ლაზებს ჰქონიათ ამის მსგავსი ჩვეულება (ახლა ლაზებზე დავასრულე რომანი და იმიტომ ვამბობ), ისინიც სიმღერით ეპაექრებოდნენ ერთმანეთს. საკვირველია, ლაზებს და ფშავლებს, თითქოს ერთმანეთისგან ასე დაშორიშორებულებს, როგორ სიღრმისეულად აკავშირებთ ეს ლექსით პაექრობა...
ვაჟამ სული ჩაბერა ამ სამყაროს, უკვდავყო და საჩუქრად გვიბოძა. ამას ფშავში ჩასვლის შემდეგ უფრო მეტად მივხვდი...
ბავშვებს, სტუდენტებს, რომლებიც ვაჟას კითხულობენ და აკაკი წერეთელივით არ მოსწონთ მისი ენა, იმას ვეტყოდი, რომ ეგეთი ენით თვითგამოხატვა ვაჟას შინაგანმა სწრაფვამ განაპირობა შოთა რუსთაველისდროინდელი თუ გრიგოლ ხანძთელისა და, უფრო ადრინდელი, შუშანიკის ხანის საქართველოს ენისაკენ. ვაჟასათვის ხომ ძველი ქართული და ახალი ქართული ენა არ არსებობს, მისთვის ფშაური კილოკავიც არ არის, ეს ერთიანი ქართული ენის გაცოცხლებაა — „მე არც ერთ კილოს არ ვწუნობ, თუა ქართული გვარისა“-ო, — აკი ესეც დაგვიბარა...
მთვარეზეც რომ იყო, ვაჟას რომ გადაშლი, უკვე სამშობლოში ხარ
„და უფსკრულს დასცქერს პირიმზე“ — ეს დოკუმენტურ-ბიოგრაფიული რომანი ვაჟას მივუძღვენი. დიდხანს ვწერდი და ვსწავლობდი. არ ვიჩემებ, რომ ვაჟაზე მარტო მე დავწერე, ალბათ, მოვა სხვა, ვინც კიდევ უკეთესად დაწერს მის შესახებ.
ბავშვებს სკოლებში რომ ვხვდები, ვეუბნები ხოლმე, ვინ იცის, იქნებ თქვენ შორის ზის მომავალი მწერალი, რომელიც ჩემზე უკეთესად დაწერს წიგნს ვაჟაზე და, თუ მოვესწრები, ძალიან გამიხარდება მეთქი.
ისრაელში ცხოვრობს საქართველოდან წასული პატარა გოგონა, გვარად ბეგაშვილი, რომელიც ვაჟას რომ კითხულობს, თურმე, ტირის. ერთმა ჩემმა „ფეისბუკელმა“ მეგობარმა, შორენა აზმაიფარაშვილმა ჩემი წიგნი მომიტანა და ავტოგრაფი მთხოვა, თან გამაფრთხილა, ბეგაშვილისთვის გამეკეთებინა წარწერა. ეს წიგნი მისთვის ყველაზე დიდი სიხარული იქნებაო. თურმე, ის პატარა გოგონა ოცნებობს, ებრაული ენა ისე ისწავლოს, რომ შემდეგ ვაჟა-ფშაველა თარგმნოს... დარწმუნებული ვარ, ეს პატარა გოგონა გაიზრდება და მართლა შეძლებს ვაჟას ებრაულ ენაზე ამეტყველებას.
წიგნის დასასრულშიც ხომ ვწერ, რომ ვაჟა მომავალში დაელოდება თავის მპოვნელს მეთქი — ეს მართლა ეგრეა, რაკი ჯერ კიდევ არ არის ბოლომდე შეცნობილი და აღმოჩენილი. ვაჟასთან ჯერ კიდევ უამრავი რამაა საპოვნელი. თუმცა, ქართველი ყოველთვის გრძნობდა, რომ ვაჟა სამშობლოს ერთი უმთავრესი ნიშანია — ისევე, როგორც ფიროსმანი...
სადაც არ უნდა იყო, თუნდაც მთვარეზე, ვაჟას რომ გადაშლი და კითხვას შეუდგები, უკვე სამშობლოში ხარ...
„და უფსკრულს დასცქერს პირიმზე “
- მინიატურებით გაცოცხლებული ვაჟა
როცა ჩანაწერებიდან ვკრებდი წიგნს, მწერალმა თამრი ფხაკაძემ, რომელიც ჩინებული რედაქტორიცაა, მნიშვნელოვანი რჩევები მომცა, რა დაგვეტოვებინა და რა ამოგვეღო. ასევე, გავითვალისწინე პროფესორ ტრისტან მახაურის რჩევები, რომელიც ფშაურ სამყაროსთან ჩემზე უფრო ახლოსაა, იქ არის დაბადებული.
საბოლოოდ კი, წიგნმა თავისებური სახე მიიღო.
ეს დოკუმენეტურ-მხატვრული რომანია. აქ დოკუმენტური ჩანაწერების გვერდით თანაარსებობს მხატვრული გამონაგონიც, რომლებიც რეალურ ფაქტებს ემყარება. მაგალითად, ცნობილია, რომ გრიგოლ რობაქიძე და ვაჟა-ფშაველა ერთმანეთს შეხვდნენ, მაგრამ უცნობია, რაზე ისაუბრეს. მათი ეს შეხვედრა მე მხატვრულად, რეალობასთან მიახლოებულად წარმოვადგინე.
მოკლედ, ეს არის წიგნი, რომელიც პატარ-პატარა დოკუმენტური და მხატვრული ჩანაწერების მონაცვლეობაა, „ბი-ბი-სის“ დოკუმენტური ფილმების მგავსად და უფრო თვალნათლივ გვაჩვენებს თავად ვაჟა-ფშაველას, მის გარემომცველ ეპოქას, ადამიანებსა და მთლიან ატმოსფეროს. აი, ეგეთი ხერხით ვცადე ვაჟა-ფშაველას გაცოცხლება.
ვაჟას „მამულები“
როგორც გითხარით, ვაჟასგან უამრავი რამის სწავლა შეიძლება — როგორ უნდა ააგო ამბავი, რომ შენი სათქმელი უმაღლეს მხატვრულ განსხეულებაში წარმოუდგინო მკითხველს.
პოეზიაზე რომ არაფერი ვთქვათ, ვაჟა იწყებს ორიგინალური მინიატურების შექმნას — „მთანი მაღალნი“, „ია“, „ქუჩი“, „ფესვები“... ეს ფილოსოფიურ-ლირიკული ნამუშევრებია, სტილისტურ-ენობრივი პოზიციით კი — იმ დროისათვის სრულიად დამოუკიდებელი და ახალი. ვაჟას შექმნილი ხაზი გრძელდება გიორგი ლეონიძის, რევაზ ინანიშვილისა და სხვა მწერლების შემოქმედებაში. მინიატურის ეს ფორმა, რაც ვაჟამ შექმნა, მთელი მიმართულებაა და სწორედ ამიტომ ვხუმრობ ხოლმე, — აქეთ მხარეს სულ ვაჟას მამულებია მეთქი... აი, თუნდაც, — გოდერძი ჩოხელის ნოველები რომ გვიყვარს, ვაჟას გაგრძელებაა; გიორგი ლეონიძის „ნატვრის ხეც“ ვაჟას მამულებშია, აბა სად არის — იმისი პერსონაჟები, სტილი სწორედ ვაჟადან მოდის... ანუ, არსებობს გარკვეული ჯგუფი მწერლებისა, რომლებიც ვაჟას შექმნილ სამყაროში ტრიალებენ, თავიანთსას ამატებენ და ამით კიდევ უფრო მრავალფეროვანსა და ლამაზს ხდიან. ეგეთი მწერლები ვაჟადან მოდიან. ვისურვებდი, რომ მეც ვაჟას მამულებში მქონდეს ჩემი პატარა ნაკვეთი...
შტამპი: პირქუში ვაჟა
კომუნისტებმა შექმნეს ვაჟა-ფშაველას ერთგვარი კლიშე, შტამპი — მოღუშული პიროვნება, დახეული ქალამნებითა და ჩოხა-ახალუხით, რომელიც დადის და იბღვირება.
არადა, ეს არის მხიარული, ლაღი ადამიანი, რომელსაც უყვარს ქეიფი; როცა ქალაქში ჩამოდის, აქაურებზე უკეთესად თამაშობს ბილიარდს, სადილებს მოუგებს ხოლმე; გარეგნობასაც ძალიან აქცევს ყურადღებას, — ციმბირის წყლულით დაზიანებულ მარჯვენა თვალს ფერადი პენსნეთი იფარავს, სხვას რომ ცუდად არ მოხვდეს თვალში; სახაზინო თეატრში (დღევანდელი ოპერის თეატრში) დადის და ჯუზეპე ვერდის „ტრავიატას“ ისმენს... ანუ, ეს ადამიანი სულ სხვა ვინმეა...
ვაჟას ნაწარმოებები, თუნდაც უმძიმეს თემატიკაზე აგებულიც კი, ისევე ლაღად იკითხება, როგორც ვერდის ოპერები ისმინება.
ჯუზეპე ვერდი და ვაჟა-ფშაველა ერთმანეთს ჰგვანან, ორივე ხომ თავის ფესვებს უბრუნდება.
ჯუზეპე ვერდი მშობლიურ სოფელში ბრუნდება და სამ შედევრს წერს: „რიგოლეტოს”, „ტრუბადურს“ და ტრავიატას“, მაგრამ ვაჟასგან განსხვავებით, უფრო მეტი ფული აქვს. თუმცა, იქაური გლეხივით დადის და ბუზღუნით იკლებს ყველას, — რატომ წვიმა არ მოვიდა, მოსავალი მიფუჭდებაო... ამ დროს გლეხს ჰგავს ჯუზეპე ვერდი, მაგრამ გლეხი არ არის...
ვაჟაც ჩარგალში დაბრუნდა. ფშავლებში იდგა, კაფიობდა, ქეიფობდა, ყველა დღეობას ესწრებოდა, ხნავდა და თესავდა. უმძიმესი შრომის შემდეგ კი, შინ დაბრუნებული, იჯდა და „ალუდა ქეთელაურიდან“ მოყოლებული, შედევრებს ქმნიდა.
რეალური ვაჟა, კომუნისტების მიერ შექმნილი ვაჟას პიროვნებისგან განსხვავებით, ლაღია, მხიარული, უფრო მეტიც — წაწლები ჰყავს, ხუთი-ექვსი წაწალი ჰყავდაო, იმისი სულ უმცროსი ძმა, სანდრო რაზიკაშვილი იხსენებს. მოკლედ, ვაჟა ცხოვრობდა და თან წერდა.
მე, ზოგადად, არ მიყვარს ისეთი მწერლები, რომლებიც მხოლოდ და მხოლოდ წიგნებს წერენ და ცხოვრებას ემალებიან. მწერალმაც უნდა იცხოვროს, გამოცდილება შეიძინოს, რომ მერე ამ ცხოვრებიდან გამოიტანოს ისეთი რამ, რაც ისე შეაწუხებს და არ მოასვენებს, რომ დასაწერად გაუხდის თავს. სხვა სიკეთესთან ერთად, ვაჟა-ფშაველა ცხოვრებისეული გამოცდილებით მდიდარი მწერალია.
ვაჟა მომავალს ხედავს
მეცხრამეტე საუკუნეში, როცა ადამიანს ჯერ კიდევ წარმოდგენა არ ჰქონდა, რომ მეცნიერულ-ტექნიკური მოღვაწეობის შედეგად ოზონის ფენა გათხელდებოდა, ტემპერატურა რამდენიმე გრადუსით მოიმატებდა და მთლიანად შეიცვლებოდა დედამიწის გარემო, რაც კატასტროფებს გამოიწვევდა, ვაჟა-ფშაველა გვაფრთხილებდა, — როგორც კი ადამიანი საკუთარ თავს გარემომცველ სამყაროზე მაღლა დააყენებს, როგორც კი შეეცდება მის დამორჩილებას, ბუნება ძალიან მკაცრად უპასუხებს — წყალდიდობებით, მიწისძვრებით, ათასი სხვა უბედურებით... ოზონის ფენის გათხელება იქნება, ეპიდემიები თუ სხვა რამ. ეს კი დღეს, რეალურად, ჩვენი პრობლემაა...
ვაჟა მომავალს ხედავს, უცნაური წინასწარმეტყველების ნიჭი აქვს, — თავისი ცოლის, კეკე ამილახვრის (იგივე ნებიერიძის) გარდაცვალებაც ხომ წინასწარ იგრძნო. ისეთი მწერლები, რომლებსაც წინასწარმეტყველების ნიჭი აქვთ, იშვიათი გამონაკლისები არიან.
ზოგადად, ფილოსოფოსები ადამიანს წარმოიდგენენ ხოლმე მომავლისგან ზურგშექცეულს და წარსულისკენ მაცქერალს. ვაჟა კი პირიქით, წარსულისკენ ზურგით დგას და მომავლისკენ იყურება, — ხედავს, რა მოხდება იქ და ჩვენც გვიყვება ამ მომავალში დანახულს.
„არმური“ — ლიტარენა, უფრო კი ბიბლიოთეკა
ლიტერატურული ინტერნეტსაიტები რომ არსებობს, ეს ძალიან კარგია. ლიტერატურით დაინტერესებულ ადამიანს საშუალება ეძლევა, თავისი ნაწარმოები საიტზე განათავსოს. ამის შედეგად რედაქციებისგან კონტროლი მოიხსნა, თუმცა, გარკვეულწილად, ხარისხმა იკლო. ცალკეული გამონაკლისების გარდა, რაც ინტერნეტში იდება, ქაღალდზე ნაწერთან შედარებით, მართლა ნაკლები ხარისხისაა, ამას ბევრი ლიტერატურათმცოდნე თუ კრიტიკოსი აღიარებს. ამ საქმეს, ალბათ, გამოცდილება და დრო სჭირდება. საიტები ნელ-ნელა დაიხვეწება, გამოჩნდებიან რედაქტორთა ძლიერი ჯგუფები, რომლებიც ნაწარმოებებს მხოლოდ ლიტერატურული ღირსების გამო დადებენ. არსებობს ეგეთი ინგლისურენოვანი საიტები...
კიდევ ვიცი ერთ-ერთი რუსული საიტი — http://lito.ru, რომელსაც ახალგაზრდა მწერალთა დიდი ჯგუფი უძღვება, — ამ პროექტის ორგანიზატორი და პროგრამისტი არის მწერალი და მუსიკოსი ალექსეი კარაკოვსკი, ხოლო მთავარი რედაქტორი გახლავთ პოეტი, ესტონურად მთარგმნელი და რედაქტორი ლიენე ლასმა. აქ რომ საკუთარ ნაწარმოებს გააგზავნი, ჯერ რედაქტორთან მიდის და ის იღებს გადაწყვეტილებას, გამოქვეყნდეს თუ არა საიტზე. თუ დაიდება, ნაწარმოებს რედაქტორის რეცენზიაც ექნება წამძღვარებული. ჩემი რამდენიმე მოთხრობაც გამოქვეყნდა ამ საიტზე — http://lito.ru/avtor/mikho, რაც ძალიან მეამაყება. თუ იარსებებს ასეთივე ქართული საიტი, რომელზეც რედაქტორების მიერ გადარჩეული ლიტერატურა განთავსდება, ბევრად უკეთესი იქნება.
ჩემი ბიბლიოთეკა-ფორუმი რომ არის, სახელად „არმური“, მე იქ არ ვარჩევ ნაწარმოებებს, ვისაც მოსვლა მოუნდება, ყველა მოდის და განათავსებს თავის ნაწერებს. იქ რედაქტორები არ არიან, რადგან უფასოდ ვერავის ვთხოვ მუშაობას...
ძალიან დიდი და მობილური ბაზა შეიქმნა გიორგი კეკელიძის, ზაალ ჩხეიძის და მათი მეგობრების საიტით — http://www.lib.ge, რომელზეც უამრავი ნაწარომოები, ისტორიული თუ მემუარული ხასიათის მასალა იდება. მათ შორის ძალიან ბევრი ფასეული და ღირებულია. ამ ბოლო ხანს ძალიან გამოცოცხლდა ეს პორტალი, თუნდაც ვიდეომასალებით. უცხოეთში წასული უამრავი ქართველი შემოდის ამ საიტზე, საღამოს თუ ნახავთ მაჩვენებლებს, დღის განმავლობაში ძალიან ბევრი მომხმარებელი ჰყავს.
„არმური“ ჯერჯერობით ასეთი პოპულარული არ არის, თუმცა აქაც ყოველდღიურ მომხმარებელთა რაოდენობა ხუთასს გადასცდა. განსაკუთრებით პოპულარულია პოეტების გვერდი, რომელსაც „პოეტების ქვეყანა“ დავარქვი. ვინც ცოცხალი არ არის, მე ვუკეთებ გვერდს, მაგალითად, თამაზ ბაძაღუას სურათი, მოკლე ბიოგრაფია და მერე ლექსები...
რასაკვირველია, ინტერნეტის გამოყენება ლიტერატურისათვის მისასალმებელია თუნდაც იმიტომ, რომ ძველის, უკვე ქაღალდზე შექმნილი ნაწარმოებების პოპულარიზაციას უწყობს ხელს. ამიტომაც ყველამ უნდა შევუწყოთ ხელი მსგავსი საიტების გაძლიერებას.
„არმური“ უფრო ბიბლიოთეკის ტიპისაა. მართალია, ჯერჯერობით მცირე მოცულობისაა, მაგრამ აქ ნებისმიერს შეუძლია გახსნას საკუთარი გვერდი და გამოაქვეყნოს ხოლმე საკუთარი შემოქმედების ნიმუშები. ფორუმის ფორმა აქვს და თან ბიბლიოთეკაა, ამ ორის შერწყმა კი, წესით, უფრო ცოცხალი და საინტერესო უნდა იყოს.
რამდენიმე გამომცემელს შევთავაზე, „არმურის“ ქაღალდზე გაცოცხლება, ანუ ლიტერატურული ჟურნალის ფორმა რომ მიგვეცა, მაგრამ ჯერჯერობით ეს ვერ მოხერხდა...
და რაც მთავარია, „არმურზე“ არსებობს ვაჟა-ფშაველას გვერდი (თემაში: „ლიტერატურა უსაზღვრებოდ“), სადაც მისი არა მარტო ქართული, არამედ უცხოენოვანი თარგმანებიც არის წარმოდგენილი...
ვაჟაზე უკეთ ვერავინ გააცნობს მსოფლიოს ქართულ ლიტერატურას
გერმანულ საიტებზე მაქვს ნანახი, რომ მიხეილ ჯავახიშვილის თაღლითური რომანი „კვაჭი კვაჭანტირაძე“ ბევრჯერ არის გამოცემული გერმანიაში. ასევე მინახავს ოთარ ჭილაძის რომანებიც...
სასიხარულოა, როცა გიო ახვლედიანის, იგივე აკა მორჩილაძის გერმანულ ენაზე გამოცემული „სანტა ესპერანსას“ წააწყდები გერმანულ საიტებზე...
წელს, ფრანკფურტის წიგნის ბაზრობაზე, თამთა მელაშვილის რომანმაც მოიპოვა წარმატება — მისი „გათვლა“ უკვე ითარგმნება ერთ-ერთი შვეიცარიული გამომცემლობისათვისო, — აცხადებენ...
კულტურის მინისტრმა, ნიკოლოზ რურუამ ერთ-ერთ ინტერვიუში თქვა, რომ ბრაზილია ყოველწლიურად რვა მილიონ დოლარს ხარჯავს ლიტერატურის ინგლისურად თარგმანისთვის, რათა მსოფლიოს გააცნოს თავისი მწერლების შემოქმედება; ჩვენგანაც ასეთივე მიდგომაა საჭირო, სახელმწიფომ გარკვეული ინვესტიცია უნდა ჩადოს ქართულ ლიტერატურაში, რომელიც არაფრით ჩამოუვარდება სხვა ქვეყნების ლიტერატურებსო...
მართლაც, ჩვენ გვყავს არაჩვეულებრივი მწერლები, რომლებსაც უნდა იცნობდეს მსოფლიო.
პროცესი დაწყებულია, ვნახოთ როგორ განვითარდება მოვლენები.
და რაც მთავარია, ღირსეული უცხოენოვანი მთარგმნელები უნდა მოვუძებნოთ ვაჟა-ფშაველას დიდ შემოქმედებას, — ვაჟაზე უკეთ ვერავინ გააცნობს მსოფლიოს ქართულ ლიტერატურას...
მთელი ცხოვრებაც ხომ გამოწვევაა...
მთავარია, ქვეყანამ თვითმყოფადობა შეინარჩუნოს, ამის მაგალითი ჩემთვის იაპონიაა. ეგრეთ წოდებულ „გლობალურ გამოწვევებს“, როგორც ჟურნალისტებს უყვართ თქმა, ამ ქვეყანამ პასუხი გასცა იმით, რომ შექმნა უძლიერესი ტექნოლოგიები, მაგრამ, ამავდროულად, ყველა იაპონელი დღესაც თაყვანს სცემს და მდაბლად უხრის თავს ალუბლის აყვავებულ ბაღს; საათობით შესცქერის მთვარეს და ტკბება მისი ნათებით, როგორც თავიანთი წინაპრები...
იაპონელებმა შეინარჩუნეს ჩაის სმის კულტურა — ეს მთელი რიტუალია და, სხვათა შორის, სწორედ ისეთივე ტრადიციული, როგორც ჯანსაღი ქართული სუფრა.
იაპონია ჩემთვის იმის მაგალითია, როგორ უნდა გაუფრთხილდეს ქვეყანა საკუთარ კულტურას და, იმავდროულად, გლობალიზაციასაც არ აარიდოს თავი.
და ბოლობოლო, მთელი ცხოვრებაც ხომ ერთგვარი გამოწვევაა, თუ გნებავთ, გამოცდა, რომელსაც კერძო კაცმაც პასუხი უნდა გასცეს და ერმაც...
დრო ყველაზე შეუმცდარი რედაქტორია
ყველა თაობას თავისი ატმოსფერო, თავისი გარემო აქვს და თავისი ავტორიტეტები ჰყავს.
ამ თაობაშიც, რომელიც ახლა მოდის, არიან ნიჭიერებიც და უფრო ბევრი შემთხვევითი ადამიანია. გარკვეული დროა საჭირო, რომ ლიტერატურული პროცესი უფრო გამოიკვეთოს. ის, ვინც ჯერ არ ჩანს, ალბათ, სწორედ ამ თაობიდანაა. ალბათ, ზის თავისთვის სადმე და მუშაობს, არ ჩქარობს და ნაირ-ნაირი პრეზენტაციებით თუ სხვა აქტივობებით თვალში არ ეჩხირება საზოგადოებას. დრო მოვა და აუცილებლად გამოჩნდება.
მეც სწორედ ის მწერალი მაინტერესებს, რომელიც ჯერ არ ჩანს, თავდაუზოგავად მუშაობს და თავის დროზე ისეთ რაღაცას მოიტანს, რითაც ყველას გაგვაკვირვებს. თუმცა, შეიძლება უკვე არის და მე ვერ ვხედავ.
ვინც ჩანს, მათ შორის ბევრი ნიჭიერი ახალგაზრდა მწერალი და პოეტია, ვინც შექმნის და გააგრძელებს ჩვენი ლიტერატურის გზას. შეიძლება, სულ საწინააღმდეგო რამით მოვიდნენ, მაგრამ ეს მაინც ქართული ლიტერატურის განვითარება და ისეთივე ნაწილი იქნება, როგორიც მანამდე წინა თაობას გაუკეთებია. ყველაფერი ერთიან კონტექსტში ჩაიწერება. როგორც წესი, ამას დრო შეაფასებს — დრო ხომ ყველაზე შეუმცდარი რედაქტორი, კრიტიკოსი და ლიტერატურათმცოდნეა...
პრემიებისა და კონკურსების თანმდევი სკეპტიციზმი
მითხრეს, „გალას“ და „საბას“ თავისი „სასტავები“ ჰყავსო, — ვინც ერთს მიიღებს, ის მეორეს ვეღარ მოიპოვებსო.
ნაწილობრივ დავეთანხმები და მთლიანად — ვერა.
მოდით, ვაღიაროთ, რომ მრავალი ნაკლოვანების მიუხედავად, ორივე პრემია მიღებული აქვთ ისეთ მწერლებს, რომლებიც მართლა ღირსნი იყვნენ. ამ კონკურსების არსებობა უკვე ამითაა გამართლებული. მაგალითად, 2007 წელს ჯემალ ქარჩხაძის მოთხრობების რჩეულმა აიღო „გალა“. წელს კი ერლომ ახვლედიანის საინტერესო რომანმა „კოღო ქალაქში“ და შარშან ზურა ქარუმიძის წიგნმა, რომელიც დიდი საჩუქარია ჯაზის, ზოგადად, მუსიკის მოყვარულებისთვის — მიიღეს „საბა“... რომელი ერთი ჩამოვთვალო.
კიდევ უფრო გამიხარდება, თუკი ამ პრემიებს სხვებიც შეემატება, ეს უფრო მეტად გამოაცოცხლებს ლიტერატურულ პროცესს.
გიყვარდეს ვაჟა!..
„გიყვარდეს ვაჟა!“ — ეს ჩემი მოგონილი დევიზია, ჩემს წიგნზე ყველას ამ წარწერას ვუტოვებდი ავტოგრაფად. ეს ნიშნავს, — გიყვარდეს სამშობლო...
რა არის სამშობლო?
სამშობლო თავად შენ ხარ, ანუ პატივს უნდა სცემდე საკუთარ თავს, და აქედან გამომდინარე — გიყვარდეს მთელი სამყარო.
ვაჟა-ფშაველა ხომ მთელ სამყაროს იტევს თავის თავში...
„გიყვარდეს ვაჟა!“ — ეს იგივეა, რაც: „გახსოვდეს, ვისი გორისა ხარ!“
ჰოდა, მოდით, ვაჟას სიყვარულით ვეძებოთ საკუთარი თავი.
ქართული ლიტერატურა ლაზების წინაშე ვალშია
რაკი ზემოთ წამომცდა ლაზების შემღერებით კაფიობაზე, იმასაც გეტყვით, რომ ახლა დავასრულე ერთ ლაზურ საზღვაო ამბავზე მუშაობა...
მიმაჩნია, რომ ქართული ლიტერატურა ლაზების წინაშე ვალშია. ჩვენ ვერ მოვყევით, ვერ ვთქვით ის, რაც უნდა გვეთქვა მათ შესახებ.
ლაზეთის ისტორია დედასაქართველოს გარეთ დარჩენილი ერთი კუთხის სევდიანი, თანაც გმირული ამბავია...
თბილისის ერთ-ერთი სკოლის, „სხივის“ დირექტორი, საფფეთ ბაირაქთუთანი ლაზია, გვარად მჟავანაძე და ის მეუბნებოდა, რომ სვეტიცხოველის ტაძარი ხომ ლაზმა არსაკიძემ ააშენაო... და კონსტანტინე გამსახურდიას „დიდოსტატის კონსტანტინეს მარჯვენა“ დაიმოწმა. ამ თქმულებას აქვს რეალური საფუძველი: ფელუკების და ნავების გარდა, ლაზი ოსტატები აშენებდნენ თაღოვან თუ კამაროვან ქვის ხიდებს, რომლებიც დღემდეა შემორჩენილი, ისეთი გამძლეა.
დასავლეთ საქართველოში რომ ოდებია, უმშვენიერესი ორნამენტებით, ისინიც ლაზი ოსტატებიდან მომდინარეობს.
მარტო ჩვენს ქვეყანაში კი არა, ლაზებმა უცხოეთშიც — შავი ზღვის სანაპიროებზეც დატოვეს თავიანთი კვალი.
რუმინეთში, საზღვაო პორტის, კონსტანცას მახლობლად მდებარე ერთ-ერთ სოფელს, სადაც ლაზები ცხოვრობდნენ, ლაზუ ჰქვია...
ჩვენი დაბეჩავების მოსურნეების გამოგონილი ლეგენდაა, რომ თითქოს ქართველებს ზღვა არ უყვარდათ, — აგერ ლაზები ხომ ზღვით ცოცხლობდნენ. აი, ეგეთ რამესაც წერს ზაქარია ჭიჭინაძე: ლაზის ცხოვრება ზღვის ტალღებზე დაირწაო...
სწორედ ამაზე მინდოდა მომეყოლა, თანაც ისე, თითქოს კინოს უყურებო და რა გამოვიდა, ეს, ალბათ, მკითხველის განსასჯელია...
მოამზადა ლალი ჯელაძემ
|