2011-12-21 განვითარებისა და სწავლის თეორიები ლევ ვიგოტსკი
(1896-1934)
ლევ ვიგოტსკი, რუსი ფსიქოლოგი, მოსკოვის ფსიქოლოგიის ინსტიტუტის პროფესორი. მისი დაფუძნებულია დეფექტოლოგიის ინსტიტუტი მოსკოვში. ვიგოტსკის ეკუთვნის უმაღლესი ფსიქიკური ფუნქციების კულტურულ-ისტორიული თეორია, ასევე, თავის ტვინში ფსიქიკური ფუნქციების სისტემური ლოკალიზაციის თეორია. მანვე ჩამოაყალიბა ბავშვის განვითარების სოციალურ-კულტურული თეორია. ვიგოტსკიმ მისცა დასაბამი მეტყველებისა და აზროვნების ურთიერთმიმართების ექსპერიმენტულ კვლევას განვითარების ჭრილში.
რადგან ბავშვი კონკრეტულ სოციალურ და კულტურულ გარემოში იბადება, მის ფსიქიკურ განვითარებას განსაზღვრავს სოციალური ურთიერთობები და კულტურული მონაპოვარი, მაგ., დამწერლობა, რიცხვითი სისტემა და სხვ. შესაბამისად, ბავშვის აზროვნებისა და, ზოგადად, შემეცნებითი (კოგნიტური) სფეროს განვითარებაც კონკრეტულ სოციალურ-კულტურულ გარემოში ხდება, ბავშვისათვის მნიშვნელოვანი უფროსის (ავტორიტეტის) საშუალებით. ბავშვის ფსიქიკური განვითარებისათვის სოციალური ურთიერთობები წამყვან როლს ასრულებს. ვიგოტსკი ბავშვის განვითარებაში ყოველ ფსიქიკურ ფუნქციას ორ დონეზე განიხილავს: პირველია სოციალურ-ინტერფსიქოლოგიური დონე, რაც ნიშნავს იმას, რომ ბავშვის ფსიქიკა სხვებთან სოციალურ ურთიერთობებში ყალიბდება; მეორეა ინდივიდუალური დონე – ინტრაფსიქოლოგიური, ანუ ამ ეტაპზე ბავშვის გარემოსთან ურთიერთობით მიღებული გამოცდილება შიდა პლანზე გადადის, რაშიც წამყვან როლს მეტყველება ასრულებს.
ვიგოტსკის თეორია ოთხ ძირითად პრინციპს ეფუძნება:
1. განვითარება სოციალურ-კულტურულ კონტექსტში უნდა განიხილებოდეს;
2. ბავშვი ცოდნას აგებს და არა პასიურად ითვისებს;
3. სწავლა წინ უნდა უსწრებდეს განვითარებას;
4. ფსიქიკურ განვითარებაში ცენტრალური ადგილი მეტყველებას უკავია.
კულტურას ორნაირი გავლენა აქვს ბავშვის ინტელექტუალურ განვითარებაზე: (ა) კულტურის საშუალებით ბავშვი ითვისებს ამ კულტურაში დაგროვილ ცოდნას, (ბ) კულტურა უზრუნველყოფს ბავშვს აზროვნების საშუალებებით, „იარაღებით“. მეტყველება ის იარაღია, რომლის საშუალებითაც უფროსი ბავშვს გადასცემს ცოდნასა და გამოცდილებას.
ბავშვის ინტელექტუალური განვითარება მის მიერ პრობლემის გადაწყვეტის შედეგად მიღებული გამოცდილების შედეგია, რომელსაც ბავშვი სწავლობს და იძენს ძირითადად მისთვის მნიშვნელოვანი უფროსის საშუალებით. დასაწყისში უფროსი ეხმარება ბავშვს და წარმართავს მას პრობლემის გადაწყვეტის პროცესში. შემდეგ კი, თანდათანობით, ბავშვს აძლევს დამოუკიდებლად გადაწყვეტილების მიღების საშუალებას. შესაბამისად, განვითარების შეფასებისას, დიდი მნიშვნელობა აქვს იმის გამიჯვნას, თუ რისი გაკეთება შეუძლია ბავშვს დამოუკიდებლად და რისი — სხვისი დახმარებით. ამის გასამიჯნად ვიგოტსკის შემოაქვს „განვითარების უახლოესი ზონის“ ცნება: ბავშვის განვითარების კანონზომიერება ისეთია, რომ მისი უნარები გარკვეულ პერიოდში მწიფდება და ის ამ უნარებს სრულფასოვნად იყენებს. მეორე მხრივ, შესაძლებელია, რომ მას რომელიმე ფსიქიკური უნარი უკვე აქვს, მაგრამ ეს უნარი განვითარების სტადიაშია, შესაბამისად, ბავშვს მისი სრულად გამოყენება ჯერ არ შეუძლია. ამ შემთხვევაში, ბავშვი დამოუკიდებლად ვერ შეძლებს ამოცანისათვის თავის გართმევას, მაგრამ სხვისი დახმარებით ადვილად წყვეტს მას. თუ უფროსმა ე. წ. „ხარაჩოები“ შეაშველა, ზოგიერთი ბავშვი წარმატებით მოახერხებს პრობლემის გადაჭრას. იმავე ასაკის სხვა ბავშვს შეიძლება ჯერ კიდევ არ ჰქონდეს ეს უნარი, ამიტომ უფროსის დახმარებითაც კი ის პრობლემურ სიტუაციას ვერ გაუმკლავდება. ეს ორი ბავშვი სწორედ „განვითარების უახლოესი ზონით“ განსხვავდება. დამოუკიდებლად ვერც ერთი ვერ წყვეტს პრობლემას, მაგრამ ერთი ბევრად უფრო წინაა, რადგან მას უფროსის დახმარებით შეუძლია პრობლემურ სიტუაციაში გარკვევა. ვიგოტსკის თეორიის მიხედვით, ეს ბავშვი „განვითარების უახლოეს ზონაში იმყოფება“. სწავლება ისე უნდა აიგოს, რომ გათვალისწინებული იყოს ბავშვის „განვითარების უახლოესი ზონა“, ანუ სწავლება ოდნავ წინ უნდა უსწრებდეს განვითარებას.
ბავშვის განვითარებასთან ერთად და უფროსთან ურთიერთობის პროცესში წამყვანი ხდება მეტყველება. მეტყველება ხდება როგორც საკუთარი მოქმედების დაგეგმვისა და რეგულაციის, ასევე სხვებზე ზემოქმედების იარაღი. პიაჟეს ცნობილ ინტერიორიზაციის, ანუ „გარეგანი მოქმედების გათავისების პროცესს“, ვიგოტსკის მიხედვით, მეტყველება უდევს საფუძვლად.
ვიგოტსკის თეორიაში ასევე მნიშვნელოვანია „უმაღლესი ფსიქიკური ფუნქციის“ ცნება. მისი საშუალებით ის ხსნის, თუ რა ფსიქოლოგიურ ცვლილებებსა და გარდაქმნებს იწვევს განვითარებაში მეტყველების დაუფლება და მისი იარაღად გამოყენება. ვიგოტსკის მიხედვით, უმაღლესი ფსიქიკური ფუნქცია (მაგ., მეტყველება) იმით განსხვავდება ელემენტარულისგან (მაგ., საკვების მიღება), რომ ის სოციალური ურთიერთობის საფუძველზეა შეძენილი.
ვიგოტსკის განვითარების სოციალურ-კულტურული თეორიის მიხედვით, მასწავლებელი ცოდნის გადამცემი, ხოლო მოსწავლე ცოდნის პასიური მიმღები არ არის, სწავლების პროცესი თანამშრომლობაა მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის, როდესაც მასწავლებელი ეხმარება მოსწავლეს ცოდნის კონსტრუირებაში. მასწავლებელი მოსწავლეთა „განვითარების უახლოესი ზონის“ გათვალისწინებით ინდივიდუალურ მიდგომას არჩევს, რათა დაეხმაროს მათ და ამით ხელს უწყობს მათი უნარების განვითარების სტიმულირებას. მოსწავლე სწავლობს უფროსთან და თანატოლებთან ინტერაქციის (ურთიერთობის) საფუძველზე. მოსწავლეთა შეფასებისას გათვალისწინებული უნდა იყოს როგორც მათი განვითარების აქტუალური დონე, ასევე „განვითარების უახლოესი ზონაც“.
ვიგოტსკი საკუთარი თეორიის ასახსნელად ასეთ მაგალითს გვთავაზობს: ორი ბავშვის ინტელექტის ტესტირების შედეგად დადგინდა, რომ ორივე მათგანის გონებრივი განვითარება შეესაბამებოდა 7 წლის ასაკისათვის დამახასიათებელ დონეს. ერთი მათგანი მიმანიშნებელი კითხვებისა და თვალსაჩინო მასალების დახმარებით ადვილად ჭრიდა თავის აქტუალურ გონებრივ განვითარებაზე ორი წლით უფროსი ბავშვისთვის განკუთვნილ ტესტურ დავალებებს, ხოლო მეორე ბავშვი უფროსების ხელმძღვანელობითა და თვალსაჩინო მასალების გამოყენებით ახერხებდა გადაეჭრა თავისი განვითარების აქტუალურ დონესთან შედარებით მხოლოდ 6 თვით უფროსი ბავშვისთვის განკუთვნილი დავალებები. აქედან გამომდინარე, სწავლების დროს პედაგოგმა უნდა გაითვალისწინოს, რა იციან ბავშვებმა, რა დონეზე არიან და რისი გაგებისა და შესწავლის შესაძლებლობა აქვთ მოცემული მომენტისათვის. ანუ, მათ უნდა გაითვალისწინონ მოსწავლეების განვითარების აქტუალური დონე და „განვითარების უახლოესი ზონა“.
|