2012-11-26 გაიგე მეტი არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ 2003 წელს გაერთიანებული ერების განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის ორგანიზაციამ (unesco), გენერალური კონფერენციის 32-ე სესიაზე მიიღო „არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის“ კონვენცია. კონვენციის მიზანია ცოცხალი, ზეპირი ტრადიციის გადარჩენის გზით მსოფლიოს კულტურული მრავალფეროვნების შენარჩუნება. დღეისათვის მსოფლიოს 140-ზე მეტი ქვეყანა მიერთებულია აღნიშნულ კონვენციას და აქტიურად თანამშრომლობს ამ საერთაშორისო ველში.
კონვენციის მიღებას წინ უძღოდა 2001 წლის 18 მაისს, მსოფლიოს 19 უმნიშვნელოვანეს ნიმუშს შორის, კაცობრიობის არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ხელთუქმნელ შედევრად ქართული ტრადიციული მრავალხმიანობის გამოცხადება.
2007 წელს საქართველო მიუერთდა აღნიშნულ კონვენციას. რაც გულისხმობს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის სიცოცხლისუნარიანობის უზრუნველყოფის მიზნით, მის იდენტიფიკაციას, დოკუმენტირებას, კვლევას, შენახვას, დაცვას, პოპულარიზაციას, უმთავრესად ფორმალური და არაფორმალური განათლების მეშვეობით ახალგაზრდა თაობისათვის მის გადაცემას, აგრეთვე არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის სხვადასხვა ასპექტის აღორძინებას.
კონვენციის თანახმად, არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის დაცვა ორ — ეროვნულ და საერთაშორისო დონეზე ხორციელდება. ეროვნულ დონეზე, კონვენციის წევრი ქვეყანა ზრუნავს მის ტერიტორიაზე არსებულ არამატერიალურ კულტურულ მემკვიდრეობაზე, რისთვისაც ახორციელებს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის შემადგენელი ელემენტების იდენტიფიცირებას; უზრუნველყოფს საზოგადოების სხვადასხვა ჯგუფების, ინსტიტუციების, არასამთავრობო ორგანიზაციების ჩართულობას არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის დაცვაში. ადგენს და პერიოდულად ანახლებს ქვეყნის ტერიტორიაზე არსებული არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ერთ ან რამდენიმე ჩამონათვალს; უზრუნველყოფს საზოგადოების (განსაკუთრებით სამეცნიერო წრეების, აგრეთვე სოფლის, თემის, რაიონის) აქტიურ ჩართულობას დარგის განვითარების სახელმწიფო პროგრამაში. ზრუნავს საფრთხის წინაშე არსებული არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ქვეყნისათვის მნიშვნელოვანი ელემენტების სამეცნიერო კვლევასა და საგანმანათლებლო პროცესებში ჩართვისათვის. ამ მიმართულებით მნიშვნელოვანი ნაბიჯი გახლდათ 2011 წლის მიწურულს, არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ობიექტის სააღრიცხვო დოკუმენტაცისაა და რეესტრის შევსების წესის შემუშავება და ამოქმედება.
საერთაშორისო დონეზე, არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის მიზნით, იუნესკოს შესაბამისი კომიტეტი, წევრ-სახელმწიფოებთან მჭიდრო კონსულტაციების გზით ადგენს, აახლებს და აქვეყნებს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის რეპრეზენტაციულ, ანუ წარმომადგენლობით ნუსხას. აგრეთვე, იმ მემკვიდრეობის ნუსხას, რომელიც იმყოფება საფრთხის ქვეშ და საჭიროებს სასწრაფო, გადაუდებელ დახმარებას. სახელმწიფოსთან ერთად შეიმუშავებს და აფინანსებს დაცვისათვის საჭირო პროგრამებს, პროექტებს, ღონისძიებებს; უზრუნველყოფს ლოკალური, საინტერესო გამოცდილების პოპულარიზაციას; თანამშრომლობს ინფორმაციის გაცვლის, დახმარების მექანიზმების, რეკომენდაციების შემუშავებაში, სამართლებრივი ნორმებისა და ჩარჩოების ფორმირებაში.
2012 წლის მარტში, კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნულმა სააგენტომ, არასამთავრობო ორგანიზაციებთან მჭიდრო თანამშრომლობით, აგრეთვე სხვა სახელმწიფო ორგანიზაციების მხარდაჭერით, იუნესკოს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის წარმომადგენლობით ნუსხაში ნომინირებისათვის მოამზადა და წარადგინა „ქვევრის ღვინის დაყენების უძველესი, ქართული ტრადიციული მეთოდი“.
რა არის არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა?
კულტურა, როგორც სოციალური მოვლენა, ადამიანებს მათივე შექმნილი ღირებულებების საშუალებით აერთიანებს. საზოგადოებაში ასეთი ერთობის განსხვავებული ფორმებია დამკვიდრებული. მათ შორის თემი, სოფელი, ქუჩა, ეზო, ოჯახი, დასახლება, ქალაქის გარეუბანი და სხვა. ეს არის ადამიანთა ჯგუფი, რომელიც ერთად ცხოვრობს გარკვეულ ტერიტორიაზე და იზიარებს სხვადასხვა სახის სოციალურ-კულტურულ პრობლემებს, ეწევა რაიმე სამეურნეო ან სხვა საქმიანობას, ერთად ატარებს თავისუფალ დროს, ურთიერთზემოქმედებს, აყალიბებს იდენტურ მსოფლმხედველობით ორიენტირებს, ყოფით და სულიერ კულტურულ ფასეულობებს, ტრადიციებს.
ადამიანის მიერ დამზადებული საგნები, ნივთები, ნაგებობები შენობები და ა.შ. მატერიალური კულტურის ნაწილია, ხოლო მცნება „არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა“ ახალი და ცოტა უჩვეულოცაა. მატერიალურისაგან განსხვავებით, განეკუთვნება ადამიანის სულიერი მოღვაწეობის სფეროს და მოიცავს ასეთი მოღვაწეობის შედეგად შექმნილ არტეფაქტებს (ენა, დიალექტი, სიმღერა, ცეკვა, რიტუალი და სხვ.), საკუთრივ მოღვაწეობის ტრადიციას (წინაპრების მიერ ზეპირად გადმოცემული სხვადასხვა ტექნოლოგიები) და მეთოდოლოგიას.
კონვენციაში მოცემულია არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის კონკრეტული განმარტება, რომლის მიხედვითაც არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა არის საზოგადოების, ცალკეული ჯგუფებისა და ზოგიერთ შემთხვევაში კერძო პირების მიერ მათი კულტურული მემკვიდრეობის ნაწილად აღიარებული ადათ-წესები, წარმოდგენისა და გამოსახვის ფორმები, ცოდნა და ჩვევები — ასევე მათთან დაკავშირებული ინსტრუმენტები, საგნები, არტეფაქტები და კულტურული სივრცეები.
არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის სფეროებია:
t ზეპირი ტრადიციები და გამოხატვის ფორმები (ენა, დიალექტი, საუბრის სახეობა, ლეგენდა, იგავი, ზეპირი გადმოცემა, თქმულება, ზღაპარი, ლექსი, შაირი, შელოცვა, დატირება, ეპიტაფია, ზეპირსიტყვიერებასთან დაკავშირებული სხვა კულტურული მემკვიდრეობა და ა.შ.);
t საშემსრულებლო ხელოვნება (სასცენო ხელოვნება, პანტომიმა, ქორეოგრაფია, ცეკვა, სიმღერა, საგალობელი, საკრავიერი მუსიკა, სახიობა, საშემსრულებლო ხელოვნებასთან დაკავშირებული სხვა ნიმუშები და ა.შ.);
t საზოგადოებრივი პრაქტიკები (ყოფითი ტრადიცია, თემის დამახასიათებელი ცხოვრების წესი, თემის ტრადიციული კანონები, მისალმების და დამშვიდობების ფორმები, რელიგიური ტრადიციები, რიტუალები: დაბადება, გარდაცვალება, ძეობა, ინიციაცია, ქორწინება და ა.შ.; კარნავალი, თამაშობა, დღეობა, დღესასწაული; გასტრონომია: ტრადიციული კერძების, პურის, ღვინისა და ალკოჰოლური სასმელების დამზადების ტექნოლოგიები; აგრეთვე ნაციონალური კოსტიუმი და მისი გამოყენების ტრადიცია, ტექსტილის დამუშავების ტექნოლოგია, ვარცხნილობა, სამკაული, ტრადიციული მიწათსარგებლობის ფორმები, სპირიტუალური ადგილები და ა.შ.);
t გარესამყაროსთან დაკავშირებული გამოცდილება (ბუნებრივი რესურსების მოპოვება-გამოყენება, ხის, ყავრის დამზადება-დამუშავება, მონადირეობა-მეთევზეობის ადათ-წესები, სოფლის მეურნეობის ტრადიციული დარგები, ხალხური მედიცინა, ბუნების მოვლენებთან დაკავშირებული ადათ-წესები და ა.შ.);
t ხელოსნობის დარგები და ტექნიკები (ხალხური რეწვა: თექა, მეტალი, თიხა, ფარდაგი, ოქრომჭედლობა, მინანქარი, ხატწერა, კალიგრაფია, ქარგვა, კერვა, ქვის დამუშავება, ინსტრუმენტების დამზადების ტექნოლოგიები და ა.შ).
არამატერიალური კულტურა დაუნჯებულია ხალხში გავრცელებული ადათ-წესების, ჩვეულებების, ზეპირი გადმოცემის, სიმღერის, თამაშობისა და სხვა სახით. ასევე, დოკუმენტირებულია კერძო და სახელმწიფო არქივებში, მუზეუმებში, სამეცნიერო და კვლევით ინსტიტუტებში, სასწავლო დაწესებულებებში.
თაობიდან თაობას გადაცემული არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა გამუდმებით, ხელახლა იქმნება. თემების, ჯგუფების მიერ გარემო პირობების, ბუნების ზემოქმედებისა და მათი ისტორიის შესაბამისად, აყალიბებს იდენტობისა და მემკვიდრეობითობის გრძნობას, ხელს უწყობს კულტურის მრავალფეროვნებასა და ადამიანთა შემოქმედებას. კონვენციის თანახმად, ასეთი მემკვიდრეობის დაცვისათვის საერთაშორისოდ აღიარებული მიზნებია: გაერთიანებების, ჯგუფებისა და ცალკეული პირების არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის პატივისცემა; მისი მნიშვნელობის ადგილობრივ, ეროვნულ და საერთაშორისო დონეზე ურთიერთაღიარება.
არამატერიალური კულტურა ადამიანისგან განყენებულად, შემოქმედის გარეშე არ არსებობს, ამიტომაც მის მატარებლად ითვლება ერი, საზოგადოება, თემი, ადამიანთა ჯგუფი, ცალკეული პიროვნება. არამატერიალური კულტურა მისი მატარებლისათვის წარმოადგენს იდენტობის განმსაზღვრელს !
ამასთან, არამატერიალურ კულტურას რამდენიმე სპეციფიკური მახასიათებელი აქვს. კერძოდ: ის განახლებადია, ზეპირი ფორმით (ოჯახში, თემში, საზოგადოებაში, უშუალოდ) გადაეცემა თაობიდან თაობას, ყოველ ახალ ჯერზე კვლავწარმოებადია და შემოქმედებითია.
საერთაშორისო კონვენცია კატეგორიულად დაუშვებლად მიიჩნევს: არამატერიალურ კულტურულ მემკვიდრეობის გამოხატვასთან დაკავშირებით კონტექსტისა და ბუნებრივობის (ავთენტურობის) მოშლას; პროცესში ჩართული, ან განსხვავებული კულტურის თემების, ჯგუფების, ინდივიდების ღირსების შელახვას; რაიმე ნიშნით, მათ შორის: პოლიტიკურ, სოციალურ, ეთნიკურ, რელიგიურ ან გენდერულ დისკრიმინაციას; თემების, ჯგუფების და ინდივიდების ცოდნისა და უნარების მითვისებისა და შეურაცხყოფის ხელშეწყობას; ზედმეტ კომერციალიზაციას. ეს უკანასკნელი ნიშნავს სახელმწიფოს დაცვის ქვეშ მყოფი ელემენტის ისეთ კომერციულ აქტივობას, რომელიც აუფასურებს ელემენტის მნიშვნელობას, ან გადააქცევს მას ატრაქციონად.
საქართველო ამაყობს თავისი კულტურული მემკვიდრეობით, რომლის ერთ, უმდიდრეს და მრავალფეროვან ნაწილს, სწორედ არამატერიალური კულტურა წარმოადგენს.
მისი გაფრთხილება და მომავალი თაობისათვის გადაცემა ჩვენი საერთო საქმეა!
***
ამიტომაც გადავწყვიტეთ, ახალგაზრდებში არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის პოპულარიზაციის მიზნით, გაზეთ „ახალ განათლებასთან“ ერთად, გამოვაცხადოთ კონკურსი. გვინდა ვთხოვოთ სკოლის პედაგოგებს, აქტიურად ჩართონ თავიანთი მოსწავლეები ამ პროცესში, დაგვერწმუნეთ, კონკურსის პირობების შესრულებისას ბევრ საინტერესო სიახლეს შეიტყობენ საკუთარი ტრადიციების და, ზოგადად, კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ. არ არის გამორიცხული მათ ეს ცოდნა მომავალში პრაქტიკული მიზნებისთვისაც გამოიყენონ.
გაზეთის მომდევნო ნომერში შემოგთავაზებთ არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ კონკურსის პირობებს.
მაკა თაქთაქიშვილი
საქართველოს კულტურული
მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს,
იუნესკოსა და საერთაშორისო ურთიერთობების
სამსახურის კონსულტანტი
|