2013-06-19
ქართული ხელნაწერი წიგნის ქრონიკები
საქართველო უმდიდრესი საგანძურის მფლობელია უძველესი ქართული ხელნაწერების სახით. ძირითადი ბირთვი ქართული ხელნაწერებისა სასულიერო ხასიათის ლიტერატურაა. ევოლუციის რა ეტაპები გაიარა ქართულმა ხელნაწერმა წიგნმა, რა პრინციპებით ფორმდებოდა, ზოგადად რა მნიშვნელობა ჰქონდა ქართული კულტურის განვითარებისთვის ქართულ ხელნაწერს და როგორ ჩამოყალიბდა და განვითარდა წიგნის შექმნის ხელოვნება — გვესაუბრება რუბრიკის სტუმარი, ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ხელოვნების ისტორიის დეპარტამენტის ხელმძღვანელი ნინო ქავთარია.
— რა პერიოდიდან იღებს სათავეს ქართული ხელნაწერი წიგნი?
— ხელნაწერი წიგნი და მათ შორის ქართული ხელნაწერი წიგნი მხატვრული შემოქმედების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი დარგია, რადგანაც მისი როლი, განსაკუთრებით ქრისტიანობის გავრცელების შემდეგ, ძალიან დიდი იყო.
ქართული ხელნაწერი წიგნის პირველი ფრაგმენტები V-VI საუკუნიდან შემოგვრჩა, თუმცა ეს ცალკეული ეტრატისგან შესრულებული ფურცლებია. ამის შემდეგ, გარკვეულწილად, ხელნაწერი წიგნის ისტორია ჩვენში ქრისტიანობის შემოღებას უკავშირდება. ამ პერიოდიდან დაიწყო მასიურად სასულიერო ხასიათის ლიტერატურული ძეგლების შემოსვლა და ყოველივე ამან განაპირობა და მოიტანა აუცილებლობა იმისა, რომ ეს წიგნები ქართულ ენაზეც ყოფილიყო ნათარგმნი და იმდროინდელი ქართველი მკითხველისათვის ხელმისაწვდომი გამხდარიყო. სავარაუდოდ, მანამდე, რა თქმა უნდა, არსებობდა ხელნაწერები, რომლებსაც, სამწუხაროდ, ჩვენამდე არ მოუღწევია. ძირითადი მასალა, რითაც ჩვენამდე მოღწეული ხელნაწერი ნიმუშებია შესრულებული, ეტრატია. ეტრატი პერგამენტის ქართული შესატყვისი სიტყვაა, რომელიც ძირითადად ხბოს ტყავისგან მზადდებოდა, შემდეგ იჭრებოდა შესაბამის ზომაზე და საწერ მასალად გამოიყენებოდა. საინტერესოა ისიც, რომ ხელნაწერი წიგნის ორგანიზება მონასტერში ხდებოდა. მონასტერი იყო ძირითადი ადგილი, სადაც ხელნაწერი წიგნების თარგმანი, გადაწერა, გამრავლება, გადანუსხვა, შემკობა და ყდაში ჩასმა სრულდებოდა. მწიგნობარი ბერები იყვნენ ამ საქმის მწარმოებელნი. თუმცა მანამდე (ადრეული ხანის ქართული ხელნაწერი წიგნი მოღწეული არ არის) ხელნაწერი წიგნის ფორმა განსხვავებული იყო, გრაგნილის ფორმა ჰქონდა, რომელიც, ძირითადად, პაპირუსისგან იყო შესრულებული. დაახლოებით I-II საუკუნეებში პაპირუსი ეტრატმა ჩაანაცვლა. ქართული ადრეული ხანის გრაგნილები შემორჩენილი არ არის, ქრისტიანულ სამყაროში გრაგნილის ფორმა ზოგადად ჩაანაცვლა კოდექსის ფორმამ — თანამედროვე წიგნის ფორმამ. ეს დაახლოებით IV საუკაუნეში მოხდა და, აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ქრისტანობას უკავშირდებოდა, მაგრამ XI საუკუნეში გრაგნილი კვლავ აღდგა, ეს იმან გამოიწვია, რომ ლიტურგიის წესები — ჟამის წირვა — სწორედ გრაგნილზე იყო გადაწერილი და როდესაც მღვდელთმსახური ამბიონზე ლოცვას კითხულობდა, კონდაკზე დახვეულ გრაგნილს ხსნიდა. გარდა ამისა, ევროპაში გრაგნილზე სხვადასხვა ეკონომიკური ხასიათის ჩანაწერებსაც აკეთებდნენ, თუმცა პაპირუსის ნაცვლად ეტრატს იყენებდნენ — ეტრატის ფურცლებს ერთმანეთს აკერებდნენ და ისე ახვევდნენ გრაგნილად. წიგნის ძირითად ფორმად მაინც კოდექსი — თანამედროვე წიგნის ფორმა მიიჩნევა, რომელიც, პრაქტიკულად, მთელ სამყაროში გავრცელდა, როგორც ერთადერთი ყველაზე მისაღები ფორმა ხელნაწერისთვის.
— როგორ განვითარდა ხელნაწერი წიგნი, რა ეტაპები გაიარა და, ძირითადად, რა დამახასიათებელი ნიშნებით გამოირჩევა ევოლუციის პერიოდი?
— რაც შეეხება ქართული ხელნაწერი წიგნის შემდგომ ეტაპს, ის უკვე სხვადასხვა მონასტრების მშენებლობას უკავშირდება. როგორც საქართველოში, ისე მის ფარგლებს გარეთ არსდება მონასტრები, ძირითადად, საქრისტიანოს ცენტრში — იერუსალიმში, პალესტინაში, რომლებიდანაც ჩვენ შემოგვრჩა პირველი გადაწერილი ხელნაწერები, იგივე სინას მთაზე, შემდეგ სხვა ახალი მონასტრები, ათონზე, ასევე, იმდროინდელი ბიზანტიის იმპერიაში — ანტიოქიაში და სხვ. რა თქმა უნდა, ასეთი ცენტრები საქართველოშიც საკმაოდ უხვად იყო. თავდაპირველად გამოირჩეოდა ტაო-კლარჯეთის მწიგნობრული ცენტრი, რომელიც მხოლოდ სასულიერო კერა არ იყო, არამედ ძალიან მძლავრი კულტურული ცენტრი იყო. მნიშვნელოვანი დეტალია ისიც, რომ ადრეული ხანის ხელნაწერების დიდი ნაწილი, განსაკუთრებით IX-X საუკუნეების, სწორედ ტაო-კლარჯეთის სკოლაშია შესრულებული როგორც ორიგინალური თხზულება, ასევე თარგმანი, გადაწერილი, შემდეგ მოხატული და ყდაში ჩასმული. ისინი არა მხოლოდ საკუთარი მონასტრებისთვის ასრულებდნენ ხელნაწერ წიგნებს, არამედ შეკვეთებსაც იღებდნენ სხვადასხვა მონასტრებიდან. მაგალითად, შეიძლება ხელნაწერი გადაწერილი ყოფილიყო ოშკში, მაგრამ შეეწირათ პარხალის მონასტრისთვის. ეს წარწერები მეტ-ნაკლებად შემორჩენილი აქვს ზოგიერთ ხელნაწერს და სწორედ აქედან ვიგებთ მის წარმომავლობას ან მის „მოგზაურობას“. თუმცა, ქართულ ხელნაწერებს ნაკლებად აქვს ასეთი ანდერძ-მინაწერები, რომლის მიხედვითაც საშუალება გვეძლევა აღვადგინოთ, თუ ვინ არის ამ ხელნაწერის შემკვეთი ან გადამწერი. იშვიათია ვიცოდეთ ხელნაწერის გადამწერი კონკრეტული პიროვნება ან უბრალოდ მხოლოდ სახელია მინიშნებული. ასეთი მინიშნების დროს, დოკუმენტების ან ისტორიული წყაროების მიხედვით დგინდება, თუ ვინ არის გადამწერი. ძალიან იშვიათია შემთხვევა, როცა ერთი და იმავე გადამწერის სახელი ფიქსირდება რამდენიმე ხელნაწერში. ეს, გარკვეულწილად, იმით გამოიხატება, რომ ძალიან თავმდაბლები იყვნენ ბერები და ცდილობდნენ, თავიანთი სახელი ხელნაწერ წიგნში არ დაეფიქსირებინათ. თუმცა, გვაქვს გარკვეული მინიშნებები ისტორიულ მოვლენებთან დაკავშირებით — ეს ხელნაწერი გადაიწერა, ვთქვათ, საქართველოში ბაგრატ IV-ის მეფობის დროს, ან კონსტანტინოპოლში ბიზანტიის იმპერიის დროს, ან ანტიოქიაში ანტიოქიის პატრიარქის პატრიარქობის დროს. შესაძლოა, თარიღი აღარც კი იკითხებოდეს, წაშლილი იყოს, მაგრამ ამ პიროვნებების მოღვაწეობის პერიოდის მიხედვით, მეტ-ნაკლებად, შესაძლებელია ხელნაწერის დათარიღება.
როგორც გითხარით, ქართული ხელნაწერის გარკვეული ეტაპი დაკავშირებულია ტაო-კლარჯეთის სკოლასთან საქართველოს ტერიტორიაზე, შემდგომ და შემდგომ არეალი უფრო ვრცელდება და საქართველოს თითქმის ყველა მონასტრიდან გვაქვს ხელნაწერები. ამასთანავე, ამ პერიოდში, XI-XIII საუკუნეები, წიგნის ხელოვნება — წიგნის მხატვრული გაფორმება აყვავების ფაზაშია. ამ პერიოდში ხელნაწერები არა მხოლოდ გადაინუსხებოდა, არამედ მხატვრულად ფორმდებოდა. თუმცა, რადგანაც ეტრატი რთული დასამუშავებელი და ძალიან ხარჯიანიც იყო, ცდილობდნენ, ძირითადი ნაწილი ტექსტს ჰქონოდა დათმობილი. კიდევ ერთი გასათვალისწინებელი მომენტია იმდროისთვის ისიც, რომ X საუკუნეში ასომთავრული დამწერლობა, ნუსხა-ხუცურით იცვლება, ამდენად, XI საუკუნიდან ხელნაწერები, ძირითადად, ნუსხა-ხუცური ანბანით გვხვდება.
— სწორედ ამ პერიოდიდან შემოდის წიგნის მხატვრული გაფორმების ელემენტები, მინიატურები, დასურათება... უფრო კონკრეტულად როდის ჩნდება ქართულ ტრადიციაში პირველი მინიატურა?
— ხელნაწერის შესრულებაში და საერთოდ მის განვითარებაში ასევე დიდ როლს თამაშობდა შემკვეთი. თუ მისი მოთხოვნა იყო, რომ ხელნაწერში მეტი მხატვრული გაფორმება ყოფილიყო, ბუნებრივია, ხელნაწერებში უხვად ჩნდება მხატვრული გაფორმება. რადგანაც მოთხოვნა, ძირითადად, სასულიერო ხასიათის ლიტერატურაზე იყო, ჩვენამდე მოღწეული ხელნაწერების უმეტესობა სასულიერო ხასიათისაა. მათ შორის ყველაზე მნიშვნელოვანია სახარება — ოთხთავების გაფორმება. ადრეული პერიოდის სახარებები (X-XI სს.) მხატვრული ელემენტების ძალიან მცირე რაოდენობას შეიცავს, XII საუკუნის ხელნაწერებში — „გელათის ოთხთავი“, „ჯრუჭის ოთხთავი“ — სრულიად ზედმიწევნითა და ზუსტად არის წარმოდგენილი სახარებისეული ისტორიის თხრობა და ზოგიერთში 250-მდე მინიატურაა ჩართული. ქართულ ტრადიციაში პირველი მინიატურა IX საუკუნიდან ჩნდება და ესეც სახარების გაფორმებაა. თუმცა, ვარაუდობენ, რომ მინიატურები ხელნაწერებში ადრეც იყო გამოყენებული, მაგრამ, სამწუხაროდ, ჩვენამდე არ მოუღწევია. პირველი დასურათებული წიგნი ჩვენში ადიშის სახარებაა, შემდეგ ჯრუჭის სახარება, ჯრუჭის I სახარება და ა.შ. ასევე სხვადასხვა ლიტერატურული ხასიათის კრებულები, რომლებიც ითვლება, რომ მხატვრულადაა გაფორმებული, მაგრამ ეს მხატვრული გაფორმება ინიციალი ან ორნამენტული დეკორია. ასეთივეა მიქაელ მოდრეკილის „იადგარი“, სადაც, ძირითადად, ორნამენტებია გამოყენებული.
მინდა აღვნიშნო, რომ XI საუკუნის ძეგლებიდან ძალიან მნიშვნელოვანია სვინაქსარი (დაახლოებით 1030 წელსაა შესრულებული და უკავშირდება ათონის, ანუ კონსტანტინოპოლის სკოლას), რომელშიც წარმოდგენილია წმინდანების ხატისებური სახეები.
გვხვდება ასევე სხვადასხვა ხასიათის ლიტურგიკული კრებულები, სადაც საზედაო ასოებია გამოყენებული. შემდეგ კი, X საუკუნის ბოლოდან და XI საუკუნიდან, როგორც გითხარით, დასურათების ერთგვარი პრინციპები იცვლება და ამ დროს თითქოს სავალდებულო ხდება ყველა ხელნაწერში მხატვრული გაფორმების ელემენტების შეტანა. გარდა ამისა, იცვლება ტექსტის ფორმაც. ტექსტი ზოგ შემთხვევაში ორ სვეტადაა გადაწერილი, ხოლო ზოგ შემთხვევაში — ერთ სვეტად. გამოყოფილია ცალკეული ადგილები, სადაც უნდა ჩაერთოს მხატვრობა. სხვადასხვა შინაარსის სასულიერო ტექსტს — ოთხთავს, ზატიკს, ფსალმუნებსა თუ სხვ. — დასურათების განსხვავებული პრინციპი ჰქონდა, რომლებიც მკაცრად იყო დაცული და გათვალისწინებული.
ამ მხრივ ძალიან საინტერესოა მოქვის სახარება, რომელიც მოქვის მონასტერში გადაიწერა. ხელნაწერი დათარიღებულია 1300 წლით და მისი გადაწერის მხატვრული პრინციპები, სტილური თავისებურებები, გარკვეულწილად, შეესაბამება ბიზანტიასა და ქართული კედლის მხატვრობაში გავრცელებულ მხატვრულ სტილურ მიმართულებებს. მოქვის სახარება პალეოგოსური ხელოვნების ერთ-ერთ საუკეთესო ნიმუშად მიიჩნევა არა მხოლოდ ქართულ, არამედ ქრისტიანულ სამყაროში.
XIV-XV საუკუნეებში უხვად დასურათებული ხელნაწერები უკვე აღარ გვხვდება (ვსაუბრობ ოთხთავებზე), არის მხოლოდ მახარებელთა გამოსახულებები და კაბარები. მაგრამ ამ დროს ჩვენთან შემოდის ხელნაწერების ახალი ტიპი — ფსალმუნების დასურათება (XIII ს.). ერთში დაახლოებით 140-მდე მინიატურაა, მეორეში — 55. ფსალმუნის ტექსტები ძირითადად დავითის საგალობელია უფლისადმი მიძღვნილი. აქ წარმოდგენილია ბიბლიური დავითის ისტორია და ძალიან მნიშვნელოვანი სიუჟეტები ბიბლიიდან, ანუ ბიბლიური სიუჟეტებითაა გამდიდრებული ფსალმუნის დასურათებული ტექსტი.
ასევე ქართულ ხელნაწერში შემოდის ზატიკის დასურათება, ლიტურგიკული ხასიათის კრებული, რომელიც მოიცავს გარკვეულ საგალობლებს აღდგომიდან სულიწმინდის მოფენის ჩათვლით. შემდგომში სახარების გვერდით ლიტურგიკული, განსხვავებული ხასიათის კრებულები ჩნდება.
გარდა ამისა, XV საუკუნეს განეკუთვნება სანკტ-პეტერბურგის ეროვნულ ბიბლიოთეკაში დაცული საინტერესო ხელნაწერი, რომელიც ქართულ-ბერძნული ხელნაწერის სახელითაა ცნობილი, ზომით საკმაოდ პატარაა, მასში 700-მდე ფიგურაა ჩართული. ის იმითაც საინტერესოა, რომ ჩართულია მთელი საქრისტიანოს ყველა წმინდანის გამოსახულება, ბიბლიური პერსონაჟების პორტრეტები. ჩვენთვის ეს ხელნაწერი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იმით, რომ მასში გამორჩეულია ქართველი წმინდანები — პეტრე იბერი, ილარიონ ქართველი, იოანე და გიორგი მთაწმინდელები, ასევე წმინდა ნინო. ეს პირველი კრებულია, სადაც ასე უხვად არიან წარმოდგენილი ქართველი წმინდანები. ზოგ შემთხვევაში მათი გამოსახულება ორ-ორჯერ გვხვდება.
— რა პერიოდიდან ჩნდება პირველი საერო ხელნაწერი წიგნი?
— ადრეული ხანიდან სასულიერო ხელნაწერების გვერდით ძალიან იშვიათად გვხვდება საერო ხასიათის ხელნაწერები. ყველაზე ადრეული საერო ხასიათის ხელნაწერი „ასტროლოგიური ტრაქტატია“, რომელიც 1188 წლითაა დათარიღებული და მასში წარმოდგენილია მთვარის ფაზები და ზოდიაქოს ნიშნები. შეიძლება ითქვას, რომ მკვეთრად გამოხატული გრაფიკული მანერითაა შესრულებული და, გარკვეულწილად, არაბული ხელნაწერის გავლენა იგრძნობა. ამის შემდეგ საერო ხელნაწერებში გვაქვს საკმაოდ დიდი ლაკუნა. საერო ხელნაწერების დასურათება XVI საუკუნეში გრძელდება. ამას თავისი პირობები ჰქონდა. მანამდე კი საქართველოში კვლავ აქტუალური იყო სასულიერო ხასიათის ძეგლების გადაწერა და შემკობა. როგორც გითხარით, XI საუკუნიდან XIII საუკუნის ჩათვლით ქართული ხელნაწერის აყვავების პერიოდი იყო და, შესაბამისად, სწორედ ამ პერიოდიდან შემოგვრჩა ყველაზე მნიშვნელოვანი ნაწილი მხატვრულად გაფორმებული ხელნაწერი ძეგლებისა, რომლებიც ტოლს არ უდებდნენ იმდროინდელ ცივილიზებულ სამყაროს, კონკრეტულად კი ბიზანტიურ მხატვრულ სკოლებს.
გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ამ პერიოდში საქართველოში მძიმე პოლიტიკური მდგომარეობა იყო, ერთი მხრივ — სპარსეთი და მეორე მხრივ — ოსმალეთი ცდილობდა თავისი გავლენის გავრცელებას. XVI საუკუნიდან ჩვენში ჩნდება საერო ხელნაწერების დასურათებული ნიმუშები, მათი არსებობა უპირველესად იმან განაპირობა, რომ ამ პერიოდში მჭიდრო კავშირი იყო აღმოსავლეთის ქვეყნებთან და უხვად შემოდიოდა და ითარგმნებოდა ქართულად იქაური ლიტერატურული ნიმუშები. ცნობილია, რომ მათი სასულიერო წიგნი „ყურანი“ არასოდეს ყოფილა დასურათებული და, ამდენად, მთელი აღმოსავლეთის მხატვრების ფანტაზია ლიტერატურული ძეგლების დასურათებაზე გადავიდა. აქედან გამომდინარე, მაგალითად სპარსული ლიტერატურული ძეგლები — „ვისრამიანი“, „შაჰნამე“ უხვად იყო დასურათებული. ამ კულტურული კავშირის დროს ეს ძეგლები ქართულადაც ითარგმნა და მათი დასურათებული ნიმუშიც შემოვიდა ჩვენში. სწორედ ამან გამოიწვია ის, რომ დაიწყო საერო ლიტერატურული ნიმუშების გაფორმება.
ერთ-ერთი ყველაზე ადრეულია იოსებ ზილიხანიანის გაფორმება, საინტერესო იყო „ვისრამიანის“, „როსტომიანის“ მხატვრული გაფორმება. ასევე ინდური ეპოსის, რომელიც სპარსულიდან ითარგმნა — „ქილილა და დამანა“ და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ანალოგიური აღმოსავლური ტენდენციებითაა გაფორმებული. პირველი ჩვენამდე მოღწეული „ვეფხისტყაოსნები“, რომლებიც XVII საუკუნიდან გვხვდება — ავალიშვილისეული, წერეთლისეული — სპარსული და ირანული ხელოვნების ძალიან დიდ გავლენას ატარებდა. ამ ჯგუფში სრულიად დამოუკიდებელია მამუკა თავაქარაშვილის მიერ XVII საუკუნეში ლევან დადიანის კარზე შესრულებული „ვეფხისტყაოსნის“ დასურათებული ნუსხა. თუმცა, მისი შემოქმედება უფრო ხალხურ ნაკადს ეკუთვნის და საინტერესოა იმითაც, რომ აღდგენილი აქვს ამ პერიოდის სამეგრელოსთვის დამახასიათებელი ყოფითი დეტალები. თუ მას შევადარებთ იტალიელი მისიონერების ჩანახატებს, რომლებიც იმ პერიოდში მოღვაწეობდნენ სამეგრელოში, გარკვეული ანალოგიების დაძებნას შევძლებთ. თავისებურ მნიშვნელობას იძენს მამუკა თავაქარაშვილისეული „ვეფხისტყაოსანი“ სწორედ იმით, რომ ღრმა ქართულ ტრადიციებზეა შესრულებული და ნაკლებად იგრძნობა აღმოსავლური გავლენა, ეს ყველაფერი კი მას განსაკუთრებული ძეგლის მნიშვნელობას ანიჭებს.
— მოგვიანებით საქართველოში მხატვრული სკოლებიც ჩამოყალიბდა...
— მხატვრული სკოლები ჩამოყალიბდა არა მხოლოდ მონასტრებთან, არამედ სამეფო ან სათავადო კართან. ერთ-ერთი ასეთი იყო, XV-XVI საუკუნეების მიჯნაზე, სამცხე-საათაბაგოს მხატვრული სკოლა, რომელიც ჯაყელების ოჯახის პატრონაჟით ვითარდებოდა. საინტერესოა ისიც, რომ ძალიან ბევრი ხელნაწერია მათ მიერ შესრულებული. ჯაყელები არა მხოლოდ საქართველოში პატრონობდნენ ძეგლებს, არამედ ძალიან დიდი იყო მათი შესაწირი ათონის მთის, იერუსალიმის ჯვრის მონასტრებისადმი. გვხვდება ხელნაწერები, რომლებიც მათი შეკვეთითაა გადაწერილი იერუსალიმში. ასევე მათ თავიანთი სასახლის კარზე ჰქონდათ სკრიპტორიუმი და მთელი რიგი ხელნაწერებისა იქ არის შესრულებული.
— გვიანი პერიოდის ხელნაწერებში რა ცვლილებები იგრძნობა და რომელ საუკუნემდე გრძელდება ქართული ხელნაწერი წიგნის ისტორია?
— მოგვიანებით შემოდის ახალი ტიპის ხელნაწერები გულანის სახით — კრებული, რომელშიც ჩართული იყო ყველა ტიპის ლიტურგიკული კრებული, რაც სჭირდებოდა სასულიერო პირს მღვდელთმსახურების დროს. ეს არის უზარმაზარი ხელნაწერი, რომლის მხოლოდ რამდენიმე ტომია შემორჩენილი. საინტერესოა ისიც, რომ იმ პერიოდში, როცა ანტიოქიის პატრიარქმა მაკარიოსმა საქართველოში იმოგზაურა, გაკვირვებული დარჩა ასეთი ტიპის ხელნაწერით. არც მანამდე და არც შემდეგ მსგავსი ხელნაწერი არ შექმნილა — XVI საუკუნეში იწყება და ყველაზე მნიშვნელოვანი XVII-XVIII საუკუნეებს მიეკუთვნება. შესაბამისად, იქ ჩართული სახარებისეული საკითხავები, წმინდანთა ცხოვრება ძალიან კარგად იყო შესრულებული — გაფორმებული. უმნიშვნელოვანესი ძეგლებია, ასევე ამ პერიოდისათვის, ანჩისხატის გულანი და შემოქმედის გულანი.
ზოგადად, რაც შეეხება გვიან პერიოდს, ის უფრო ინერციით ვითარდებოდა, იმდენად, რამდენადაც ძალიან ძლიერი იყო აღმოსავლური გავლენა. თუმცა აღმოსავლური გავლენა მხოლოდ ელემენტარული სახით შევიდა სასულიერო ხასიათის გაფორმებაში და ორნამენტებში გამჟღავნდა. ხოლო სხვა ხელნაწერები, მხატვრული თვალსაზრისით, იმეორებენ პოსტბიზანტიურ ან პოსტპალეოგოსურ მხატვრულ ტრადიციებს, რაც მათთვის დამახასიათებელ სტილ-ნიშნებში ვლინდება.
შემდგომ თანდათან შემოდის რუსული და ევროპული გავლენა. თუმცა, გამომდინარე იქიდან, რომ ამისთვის სხვა დონის პროფესიონალი იყო საჭირო, გარკვეულწილად, მათი გავლენა ნაკლებად იგრძნობა ქართულ ხელნაწერებში. გარდა ამისა, ნაბეჭდი წიგნის გამოსვლამაც გარკვეულად შეაფერხა ხელნაწერის განვითარება, თუმცა, რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში ხელნაწერი და ნაბეჭდი წიგნი ერთდროულად თანაარსებობდა.
როცა ქართულ ხელნაწერ წიგნზე ვსაუბრობთ, უნდა ვიგულისხმოთ, რომ XVIII საუკუნის ჩათვლით იარსება ქართულმა ხელნაწერმა, თავისი საინტერესო მხატვრული შედგენილობით, შინაარსით, მრავალფეროვნებითა და მხატვრული გაფორმების ელემენტების ნაირსახეობებით.
— დაბოლოს, რას იყენებდნენ მელნად ან მინიატურების გასაფერადებლად. ძალიან საინტერესოა ისიც, რომ ქართულ ხელნაწერებში ჩნდება „ოქროს ფონები“?
— თავდაპირველად მელანი ბუნებრივი მასალით მზადდებოდა. ქართულ ტრადიციაში ყავისფერის სხვადასხვა ტონალობა და შავი მელანი გამოიყენებოდა. საინტერესოა სინგური — წითელი ფერის საღებავი, რომელიც, ძირითადად, გასაფორმებლად, მაგალითად, სათაურის დასაწერად ან მნიშვნელოვანი ადგილების აქცენტების მოსანიშნად იხმარებოდა. ქართულ ხელნაწერ წიგნში ვხვდებით ასევე ოქროს მელანსაც. ოქრო ხელნაწერებში ორგვარად გვხვდება — ოქროს მელნით, რომელსაც ხსნარის სახე ჰქონდა, აფერადებდნენ ან წერდნენ; ასევე ფურცლოვანი ოქრო — უთხელესი ფირფიტა, რომელსაც ზედაპირზე ამაგრებდნენ და შემდეგ მასზე ხატავდნენ. მაგალითად, მოქვის ოთხთავში სწორედ ფურცლოვანი ოქროა დაფენილი და მასზეა შესრულებული მხატვრობა. ხელნაწერში ოქროს ამგვარი სახით გამოყენება იშვიათია, უმეტესად ჯერ გამოსახულება იხატებოდა და შემდეგ უკეთდებოდა ფონი ოქროს მელნით.
ესაუბრა
ლალი ჯელაძე
|
