2013-10-31 ისევ არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ მაკა თაქთაქიშვილი
2012 წლის ოქტომბერში საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნულმა სააგენტომ, გაზეთ „ახალი განათლების“ რედაქციასთან ერთად, საქართველოს კულტურისა და ძეგლთა დაცვის და საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროების მხარდაჭერით, ჩაატარა კონკურსი საქართველოს სკოლების უფროსკლასელთათვის — „გაიგე მეტი შენი კუთხის არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის შესახებ“. კონკურსი მიზნად ისახავდა არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ელემენტების მოძიებასა და წარმოჩენას, მათი დაცვის საქმეში საზოგადოების, განსაკუთრებით კი ახალგაზრდების ჩართვას. კონკურსში მონაწილეობა მიიღო საქართველოს ასზე მეტმა საჯარო და კერძო სკოლამ, განხილვის შედეგად გამოვლინდა ათი სკოლის ოცი საუკეთესო თემა. გამარჯვებულები დაჯილდოვდნენ სიგელით „არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ქომაგი“ და სასაჩუქრე წიგნების კომპლექტით.
მიმდინარე წლის ნოემბერში სააგენტო და გაზეთი „ახალი განათლება“ კვლავ გეგმავენ ანალოგიური კონკურსის ჩატარებას თემაზე — „ტრადიციული ხელსაქმე და ხელოსნობა“.
გვინდა ორიოდ სიტყვით შეგახსენოთ, რა არის არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა და რას გულისხმობს იუნესკოს კონვენცია არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის შესახებ. 2003 წელს, გაერთიანებული ერების განათლების, მეცნიერებისა და კულტურის ორგანიზაციამ (unesco), გენერალური კონფერენციის 32-ე სესიაზე, მიიღო „არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის“ შესახებ კონვენცია, რომლის მიზანია, ცოცხალი ტრადიციის გადარჩენის გზით, მსოფლიოს კულტურული მრავალფეროვნების შენარჩუნება.
კონვენციის მიღებას წინ უძღოდა, 2001 წლის 18 მაისს, მსოფლიოს 19 უმნიშვნელოვანესი ნიმუშის, მათ შორის ქართული ტრადიციული მრავალხმიანობის, გამოცხადება კაცობრიობის არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ხელთუქმნელ შედევრად.
2007 წელს საქართველო მიუერთდა აღნიშნულ კონვენციას, რითაც აიღო ვალდებულება — არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის მიზნით უზრუნველყოს მისი იდენტიფიკაცია, დოკუმენტირება, კვლევა, შენახვა, დაცვა, პოპულარიზაცია, ფორმალური და არაფორმალური განათლების გზით ახალგაზრდა თაობისათვის გადაცემა. 2011 წლიდან, მას შემდეგ, რაც აღნიშნული სფერო კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს მმართველობას დაექვემდებარა, გადაიდგა ქმედითი ნაბიჯები დარგის განვითარებისათვის: შემუშავდა სააღრიცხვო სისტემა; ჩატარდა პილოტური ინვენტარიზაციები; ეროვნული ძეგლის სტატუსი მიენიჭა რამდენიმე მნიშვნელოვან ტრადიციას („დედა ენა — საანბანე სახელმძღვანელოს შედგენის იაკობ გოგებაშვილისეული მეთოდი“, „ცეკვა „ხორუმი“, „მესხური ტენილი ყველის დამზადების ტექნოლოგია“, „საბავშვო ლიტერატურის პერიოდიკის ტრადიცია — ჟურნალი „დილა“, „ლაღიძის წყლები“ და სხვ.); ჩატარდა საინფორმაციო შეხვედრები რაიონების კულტურისა და განათლების სამსახურების თანამშრომლებთან, სხვადასხვა სამეცნიერო და სასწავლო დაწესებულებების ხელმძღვანელებთან, საზოგადოების ცალკეულ ჯგუფებთან; მიმდინარეობს ინტენსიური მუშაობა „არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის კანონის“ შესაქმნელად და სხვა მრავალი.
აღნიშნული ქმედებების პარალელურად, 2012 წლის მარტში, კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნულმა სააგენტომ, არასამთავრობო ორგანიზაციებთან მჭიდრო თანამშრომლობით და სხვა სახელმწიფო უწყებების მხარდაჭერით, იუნესკოს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის წარმომადგენლობით ნუსხაში წარადგინა „ქვევრის ღვინის დაყენების უძველესი ქართული ტრადიციული მეთოდი“. იუნესკო ნომინაციის შესახებ გადაწყვეტილებას წელს, დეკემბერში მიიღებს. იმედი გვაქვს, ქართული ნომინაცია ღირსეულ ადგილს დაიმკვიდრებს მსოფლიო არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ნუსხაში.
რა არის არამატერიალური
კულტურული მემკვიდრეობა?
კულტურა, როგორც სოციალური მოვლენა, ადამიანებს მათივე შექმნილი ღირებულებების საშუალებით აერთიანებს. საზოგადოებაში ასეთი ერთობის განსხვავებული ფორმებია დამკვიდრებული. მათ შორის: თემი, სოფელი, ქუჩა, ეზო, ოჯახი, დასახლება, ქალაქი, ქალაქის გარეუბანი და სხვ. როდესაც თანაარსებობს ადამიანთა ჯგუფი, ცხოვრობს გარკვეულ ტერიტორიაზე და იზიარებს სხვადასხვა სახის სოციალურ-კულტურულ პრობლემებს, ეწევა რაიმე სამეურნეო ან სხვა საქმიანობას, ერთად ატარებს თავისუფალ დროს, ურთიერთზემოქმედებს, ბუნებრივად ყალიბდება იდენტური, მსოფლმხედველობითი ორიენტირები, ყოფითი და სულიერი კულტურული ფასეულობები, ტრადიციები.
ცნება „არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა“, მატერიალურისგან განსხვავებით, განეკუთვნება ადამიანის სულიერი მოღვაწეობის სფეროს და მოიცავს ასეთ მოღვაწეობას და მის შედეგად შექმნილ არტეფაქტებს, საკუთრივ მოღვაწეობის ტრადიციას და მეთოდოლოგიას.
კონვენციის თანახმად, არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა არის საზოგადოების, ცალკეული ჯგუფებისა და, ზოგიერთ შემთხვევაში, კერძო პირების მიერ მათი კულტურული მემკვიდრეობის ნაწილად აღიარებული ადათ-წესები, წარმოდგენისა და გამოსახვის ფორმები, ცოდნა და ჩვევები — ასევე მათთან დაკავშირებული ინსტრუმენტები, საგნები, არტეფაქტები და კულტურული სივრცეები.
არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის სფეროებია:
— ზეპირი ტრადიციები და გამოხატვის ფორმები (ენა, დიალექტი, საუბრის სახეობა, ლეგენდა, იგავი, ზეპირი გადმოცემა, თქმულება, ზღაპარი, ლექსი, შაირი, შელოცვა, დატირება, ეპიტაფია, ზეპირსიტყვიერებასთან დაკავშირებული სხვა კულტურული მემკვიდრეობა და ა.შ.);
— საშემსრულებლო ხელოვნება (სასცენო ხელოვნება, პანტომიმა, ქორეოგრაფია, ცეკვა, სიმღერა, საგალობელი, საკრავიერი მუსიკა, სახიობა, საშემსრულებლო ხელოვნებასთან დაკავშირებული სხვა ნიმუშები და ა.შ.);
— საზოგადოებრივი პრაქტიკები (ყოფითი ტრადიცია, თემის დამახასიათებელი ცხოვრების წესი, თემის ტრადიციული კანონები, მისალმების და დამშვიდობების ფორმები, რელიგიური ტრადიციები, რიტუალები: დაბადება, გარდაცვალება, ძეობა, ინიციაცია, ქორწინება და ა.შ.; კარნავალი, თამაშობა, დღეობა, დღესასწაული; გასტრონომია, ნაციონალური კოსტიუმი და მისი გამოყენების ტრადიცია, ტექსტილის დამუშავების ტექნოლოგია, ვარცხნილობა, სამკაული, ტრადიციული მიწათსარგებლობის ფორმები, სპირიტუალური ადგილები და ა.შ.);
— გარე სამყაროსთან დაკავშირებული გამოცდილება (ბუნებრივი რესურსების მოპოვება-გამოყენება, ხის, ყავრის დამზადება-დამუშავება, მონადირეობა-მეთევზეობის ადათ-წესები, სოფლის მეურნეობის ტრადიციული დარგები, ხალხური მედიცინა, ბუნების მოვლენებთან დაკავშირებული ადათ-წესები და ა.შ.);
— ხელოსნობის დარგები და ტექნიკები (ხალხური რეწვა: თექა, მეტალი, თიხა, ფარდაგი, ოქრომჭედლობა, მინანქარი, ხატწერა, კალიგრაფია, ქარგვა, კერვა, ქვის დამუშავება, ინსტრუმენტების დამზადების ტექნოლოგიები და ა.შ).
არამატერიალური კულტურა დაუნჯებულია ხალხში ადათ-წესების, ჩვეულებების, ზეპირი გადმოცემის, სიმღერის, თამაშობისა და სხვა სახით; დოკუმენტირებულია კერძო და სახელმწიფო არქივებში, მუზეუმებში, სამეცნიერო და კვლევით ინსტიტუტებში, სასწავლო დაწესებულებებში. თაობიდან თაობას გადაცემული არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობა გამუდმებით, ხელახლა იქმნება. თემების, ჯგუფების მიერ გარემო პირობების, ბუნების ზემოქმედებისა და მათი ისტორიის შესაბამისად, აყალიბებს იდენტობისა და მემკვიდრეობითობის გრძნობას, ხელს უწყობს კულტურის მრავალფეროვნებასა და ადამიანთა შემოქმედებას. კონვენციის თანახმად, ასეთი მემკვიდრეობის დაცვისათვის საერთაშორისოდ აღიარებული მიზნებია: გაერთიანებების, ჯგუფებისა და ცალკეული პირების არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის პატივისცემა; მისი მნიშვნელობის ადგილობრივ, ეროვნულ და საერთაშორისო დონეზე ურთიერთაღიარება;
არამატერიალური კულტურა ადამიანისგან განყენებულად, შემოქმედის გარეშე არ არსებობს, ამიტომაც მის მატარებელად ითვლება ერი, საზოგადოება, თემი, ადამიანთა ჯგუფი, ცალკეული პიროვნება. არამატერიალური კულტურა მისი მატარებლისათვის წარმოადგენს იდენტობის განმსაზღვრელს!
ამასთან, არამატერიალურ კულტურას რამდენიმე სპეციფიკური მახასიათებელი აქვს: ის განახლებადია, ზეპირი ფორმით (ოჯახში, თემში, საზოგადოებაში, უშუალოდ) გადაეცემა თაობიდან თაობას, ყოველ ახალ ჯერზე კვლავწარმოებადია და შემოქმედებითია.
კონვენცია კატეგორიულად დაუშვებლად მიიჩნევს: არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის გამოხატვასთან დაკავშირებით კონტექსტისა და ბუნებრივობის (ავთენტურობის) მოშლას; პროცესში ჩართული ან განსხვავებული კულტურის თემების, ჯგუფების, ინდივიდების ღირსების შელახვას; რაიმე ნიშნით, მათ შორის: პოლიტიკურ, სოციალურ, ეთნიკურ, რელიგიურ ან გენდერულ დისკრიმინაციას; თემების, ჯგუფების და ინდივიდების ცოდნისა და უნარების მითვისებისა და შეურაცხყოფის ხელშეწყობას; ისეთ კომერციულ აქტივობას, რომელიც აუფასურებს ელემენტის მნიშვნელობას ან გადააქცევს მას ატრაქციონად.
საქართველო ამაყობს თავისი კულტურული მემკვიდრეობით, რომლის ერთ უმდიდრეს და მრავალფეროვან ნაწილს სწორედ არამატერიალური კულტურა წარმოადგენს.
მისი გაფრთხილება და მომავალი თაობისათვის გადაცემა ჩვენი საერთო საქმეა!
|