2015-10-08 ემოციური უსაფრთხოების პრობლემა ქართულ სინამდვილეში სუიციდი ადამიანური ცივილიზაციის თანმდევი უძველესი და უდავოდ მასშტაბური პრობლემაა. მსოფლიოში, ყოველწლიურად, მილიონამდე ადამიანი სიცოცხლეს თვითმკვლელობით ასრულებს, მცდელობების რაოდენობა კი გაცილებით მეტია. ამ მოვლენას განსაკურთებულ ტრაგიზმს ის გარემოება სძენს, რომ მსოფლიოში თვითმკვლელთა დიდი უმრავლესობა 15-24 წლისაა. „ჰუმან რაითს ვოთჩის“ მონაცემებით, 2008 წელს, საქართველო, 106 ქვეყანას შორის, ბოლოდან მეორე ადგილზე იყო თვითმკვლელობის შემთხვევებით. თუმცა, ეს მონაცემი კვლევების გარეშეც თვალხილულად უარესობისკენ იცვლება, რადგანაც განსაკუთრებულად იმატა მოზარდებში სუიციდის შემთხვევებმა. ეს შეფასება, რომ გადაჭარბებული არ არის, ბოლო დროს გახმაურებული ფაქტებიც მოწმობს. წელს, გაზაფხულზე, მოზარდთა თვითმკვლელობამ მასშტაბური სახე მიიღო, იყო შემთხვევა, როცა ერთ დღეს ორმა მოზარდმა დაასრულა ცხოვრება თვითმკვლელობით — თბილისში, ცაბაძის ქუჩაზე, 16 წლის ბიჭმა და, იმავე დღეს, ჩხოროწყუს რაიონის სოფელ ლესიჭინეში მე-6 კლასელმა. საგანგაშოა ისიც, რომ საქართველოში სუიციდისადმი მიდრეკილი ასაკი გაცილებით დაბალია, ბოლო დროს დაფიქსირებული შემთხვევებიდან ხშირი იყო 11-დან 16 წლამდე ასაკი.
ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემებით, ყოველ 40 წამში, მსოფლიოში, ერთი ადამიანი სიცოცხლეს თვითმკვლელობით ასრულებს. მთავრობებისადმი ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის რეკომენდაციაა, მოხდეს სხვადასხვა სამინისტროს ქმედებების კოორდინირება. კერძოდ, დასახელებულია ჯანდაცვის, შრომის, სოციალური დაცვისა და იუსტიციის სამინისტროები.
თვითმკვლელობების ზრდის შეჩერება ევროკავშირის სამმა ქვეყანამ — შვედეთმა, ფინეთმა და ავსტრიამ — შეძლო, რასაც ფსიქიატრები ამ სახელმწიფოების მთავრობების მიერ, დროულად გატარებული სოციალური პროგრამებით ხსნიან.
ბუნებრივია, სახელმწიფოს მხრიდან მხოლოდ სურვილი, შემცირდეს სუიციდის შემთხვევები, შედეგს ვერ გამოიღებს.
მანამ კი, ვიდრე ხელისუფლება სერიოზულად იმსჯელებს გარკვეული პრევენციული ზომების გატარებაზე თვითმკვლელობების რაოდენობის შესამცირებლად, საზოგადოება გულხელდაკრეფილი ვერ იქნება. ალბათ, უდიდესი პასუხისმგებლობა ოჯახმა და სკოლამ უნდა გაინაწილოს, რათა დაიცვან მოზარდები თუნდაც ისეთი შემთხვევებისგან, 27 მარტს, სიღნაღის რაიონის სოფელ ანაგაში რომ მოხდა — 11 წლის ბიჭმა სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა, მიზეზად თანაკლასელებთან შელაპარაკება დასახელდა. საზოგადოების არნახულმა გულგრილობამ, ფაქტია, ძალადობისა და თვითმკვლელობების პიკი შექმნა.
რა შეიძლება გახდეს მოზარდისთვის თვითმკვლელობის მაპროვოცირებელი მიზეზი? როგორია სკოლის როლი და ფსიქოლოგის საჭიროება? როგორ მოვახდინოთ პრევენცია და გავზარდოთ განულებული ბედნიერების ინდექსი? — ამ საკითხებზე გვესაუბრება ნომრის სტუმარი, ფსიქოლოგი მაია ცირამუა.
— რა ძირითადი ფსიქოლოგიური მიზეზები შეიძლება ჰქონდეს სუიციდს?
— საკმაოდ ფაქიზი თემაა. ვფიქრობ არასწორია როდესაც სუიციდს ერთმნიშვნელოვნად რაიმე გარკვეული ტიპის პრობლემას ვუკავშირებთ.
ძალიან ბევრი მეცნიერული მოსაზრება არსებობს, იმასთან დაკავშირებით, რომ სუიციდის მაჩვენებლები დამოკიდებულია ქვეყნის გეოგრაფიულ ადგილმდებარეობაზე, მაგალითად, არის მოსაზრება, რომ ჩრდილოეთის ქვეყნებში, სადაც მზე ნაკლებად არის და ადამიანები მზის ენერგიას ნაკლებად იღებენ, სუიციდის შემთხვევებიც მეტია. თუმცა, როცა სტატისტიკას გადახედეს, აღმოჩნდა, რომ არც მზიან ქვეყნებშია სუიციდის მაჩვენებლები ნაკლები, მაგ., ყირგიზეთში. ასე რომ, მხოლოდ გეოგრაფიულ ფაქტორს, ბუნებრივია, ვერ დავასახელებთ. სუიციდთან დაკავშირებით სხვადასხვა მოსაზრება და კვლევა არსებობს. მეცნიერი ემილ დიურკჰეიმი თვითმკვლელობას უკავშირებდა ადამიანის საზოგადოებასთან ინტეგრაციისა და რეგულაციის დონეს, მაგალითად, — როგორია პიროვნების საზოგადოებასთან ინტეგრაციის ხარისხი (გამოყოფდა სუიციდის რამდენიმე ფორმას, რასაც აქ ახლა არ ჩამოვთვლით, მაგ., არის შემთხვევები, როცა ადამიანი ძალიან ინტეგრირებული, „შეზრდილია“ რაღაც იდეას — სოციუმში არსებულ გარკვეულ მოსაზრებას, რაც შეიძლება, მაღალ რისკს მივაკუთვნოთ. ასევე, შეიძლება მაღალი რისკი იყოს, როცა პიროვნება არ არის ინტეგრირებული სოციუმთან), მეორე განზომილებად დიურკჰეიმი მიიჩნევს საზოგადოების მხრიდან რეგულაციის მაჩვენებელს, ანუ ზეგავლენის ხარისხს.... ერთ-ერთ ფაქტორად სოციალური და ეკონომიკური მდგომარეობაც შეიძლება დავასახელოთ, ასევე სუიციდის მაპროვოცირებელი ფაქტორი შეიძლება გახდეს ის, თუ როგორ იღებს პიროვნებას სოციუმი, სადაც ის ცხოვრობს. მარტო დარჩენილი ადამიანი გაცილებით ცუდად გრძნობს თავს, ვიდრე ის, ვინც წარმატებით სოციალიზდა და ა.შ. არსებობს, ასევე, პიროვნების ტრავმული გამოცდილების ფაქტორიც, მაგ., დანაკარგის ან სხვა სახის ტრავმა, წარუმატებლობა, რასაც შესაძლოა თან სდევდეს სირცხვილისა და ბრალეულობის განცდა და სხვა, თუმცა, რასაკვირველია, ასეთ ფატალურ გადაწყვეტილებას ყველა არ იღებს. არსებობს პოსტტრავმული ფენომენიც, ე. წ. პოსტრავმული ზრდა, რომელიც, პირიქით, ადამიანებს ტრავმის შემდეგ ისე განაწყობს, რომ მეტი ძალისხმევით, მეტი სიბრძნით შეუდგებიან ცხოვრებას. სუიციდი მაინც ადამიანის პირადი დრამაა და ის, არა ერთი რომელიმე, არამედ რამდენიმე ფაქტორის თანხვედრით არის განპირობებული.
სუიციდის სიხშირისა და ხასიათის შესახებ ზოგჯერ ქვეყნები რეალურ მაჩვენებლებს მალავენ, რადგან არსებობს მოსაზრება, რომ ეს ქვეყანაში არსებული პრობლემების მაჩვენებელიცაა. საბჭოთა კავშირი ჩქმალავდა მსგავს შემთხვევებს, რადგან უნდა არსებულიყო მითი, რომ საბჭოთა ადამიანი ბედნიერი ადამიანია... რომ დავინტერესდეთ, შეიძლება ვერც კი მოვიპოვოთ ზუსტი სურათი სუიციდის მაჩვენებლების შესახებ იმ პერიოდისათვის. არის შემთხვევები, როცა შეგნებულად მალავენ თითმკვლელობის ფაქტებს, იმისათვის, რომ ნაკლებად მოხდეს საზოგადოების მოწყვლადი ჯგუფების დაინფიცირება ამ „იდეით“. თვითმკვლელობის ხშირი შემთხვევები ადამიანისთვის შეიძლება ინდუცირების წყაროდ იქცეს. ჩემთვის პირადად უხერხულია სტატისტიკაზე საუბარი ამ კონტექსტში, რადგან ერთი ადამიანი უდრის მთელ სამყაროს. შევთანხმდეთ იმაზე, რომ სუიციდის ხშირი შემთხვევა არ არის კარგი მაჩვენებლი, თავისთავად, კარგზე არაფერზე მეტყველებს.
— სამწუხაროდ, ბოლო დროს, საქართველოში ძალიან მომრავლდა თინეიჯერებში თვითმკვლელობის ფაქტები, რას გვეტყვით ამის შესახებ და რა უნდა მივიჩნიოთ სუიციდის მთავარ მაპროვოცირებელ მიზეზად?
— სამწუხაროდ, ისევ სტატისტიკის კონტექსტში გადაგვაქვს საკითხი. თუნდაც ერთი შემთხვევა უკვე დასაფიქრებელია. თითოეულ შემთხვევას სიღრმისეულად გაყოლა და დეტალური ანალიზი სჭირდება, რადგან სწორედ ამ ანალიზის შედეგად ამოიწევს ზედაპირზე ის მიზეზები, რეალურად რა გახდა სუიციდის მაპროვოცირებელი, მაგ., ეს შეიძლება იყოს ოჯახის ფაქტორი, რაიმე პირადი დრამა, შესაძლოა თანატოლებთან ურთიერთობას ან სასკოლო ცხოვრებას უკავშირებოდეს ან აღზრდის პრინციპებს, რომელიც მის გარემოშია მიღებული. ცნობილია, რომ ძალადობრივი გარემო სერიოზულად ზრდის რისკებს, ამიტომ ვამბობ, რომ თითოეულ შემთხვევას კონკრეტული მიზეზი ან მიზეზთა კომპლექსი აქვს, მაგალითად, ერთ-ერთი სუიციდის შემთხვევისას (არ მინდა დავაკონკრეტო) კარგად გამოჩნდა სამართლებრივი ფაქტორი (როგორც ერთ-ერთი ფაქტორი), 11 წლის ბიჭის სუიციდის მიზეზი (მაინც მომიწია ამ შემთხვევის დაკონკრეტება) გახდა ის, რომ სკოლაში თანატოლებისგან გაიგო, თითქოს ნაშვილები იყო — სინამდვილეში ეს ასე არ იყო. ამ შემთხვევას თუ გავაანალიზებთ, მიგვიყვანს კანონამდე, რომელიც ვერ უზრუნველყოფს, ამ შემთხვევაში, ბავშვის უფლებას იყოს დაცული მსგავსი მოვლენებისგან — კანონში ჩანაწერი რომ გვქონოდა, რომელიც ავალდებულებს ოჯახს, ნაშვილებ ბავშვს აუცილებლად თვითონ უთხრან ამის შესახებ და არ მიანდონ საზოგადოებას, რომელიც ამას ყოველთვის პიროვნების საწინააღმდეგოდ იყენებს.
კიდევ ერთხელ გავიმეორებ, რომ ძალიან რთულია დააკონკრეტო სუიციდის გამომწვევი ფაქტორები, თითოეული შემთხვევის დეტალური და ღრმა კვლევის გარეშე, ასევე სახიფათოა ერთი შემთხვევის განზოგადებაც, რადგან ასე იქმნება მითები.
— ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის ცნობით ყოველწლიურად ერთ მილიონზე მეტი ადამიანი იკლავს თავს, ყველაზე დიდი წილი მოზარდებსა და 25 წლის ქვევით ახალგაზრდებში თვითმკვლელობაზე მოდის. რატომ მოზარდები?
— ადამიანებში სუიციდის მეტი რისკი სწორედ კრიზისულ ასაკს უკავშირდება. მოზარდობის ასაკი, ხშირად ვამბობთ, ბეწვის ხიდზე გავლაა. ამ პერიოდში ძალიან იზრდება რისკი, თუნდაც დანაშაულებრივი, აგრესიული თუ ანტისოციალური ქცევების, იმავე სუიციდის. რატომ? იმიტომ, რომ ამ ასაკში ბიოლოგიური, ფსიქოლოგიური, სოციალური გარდატეხა ხდება; მოზარდი სერიოზული გამოწვევის წინაშე დგას, ბოლოს და ბოლოს, ამ ასაკში უნდა უპასუხოს შეკითხვას — ვინ ვარ მე? უნდა მოიპოვოს აღიარება თანატოლებში — ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ამოცანაა.
ადამიანის ცხოვრებაში ფილოსოფიურ და ეგზისტენციალურ კითხვაზე პასუხის გამცემი სწორედ ეს ასაკია. შესაბამისად, ბევრი რამ არის გასათვალისწინებელი. გავიხსენებ ანა ფროიდის სიტყვებს მოზარდების შესახებ: „იყო ნორმალური ამ ასაკში ეს არანორმალურია“, ანუ ყოველგვარი ე.წ. „ნორმიდან გადახრა“ ამ ასაკში ითვლება ნორმად — პროტესტი, ნეგატივიზმი, ამბოხი. ეს ბუნტის ასაკია — ამბოხი მშობლების, უფროსების მიმართ. ყველაფრის გადასინჯვა ხდება — რასაც უფროსები, წლების განმავლობაში, შვილის აღზრდაში რუდუნებით დებდნენ, ყველაფერს კითხვის ნიშანი ესმევა. ამ ასაკში თითქოს კარგავენ საკუთარ თავს იმისთვის, რომ თავიდან მოიპოვონ. შესაბამისად, იზრდება ყველა ის რისკი, რაზეც ზემოთ ვისაუბრე. ამას ხელს უწყობს ისიც, რომ მოზარდი ძალიან ინდუცირებადია, ანუ ძალიან შთაგონებადი, იოლად შეიძლება მოექცეს თანატოლის გავლენის ქვეშ. კრიმინოლოგიაში ცნობილია, რომ ჯგუფური დანაშაულებით სწორედ მოზარდები გამოირჩევიან, იმიტომ რომ, მათთვის ყველაზე აქტუალური და მთავარი თანატოლთა წრეში აღიარებაა. სწორედ ამ მიზეზით, ხშირად ისინი სერიოზული სოციალური ზეწოლის, დაკვეთის ქვეშ ექცევიან — უნდა მიიღონ იმ სოციალური ჯგუფის წესები და კანონები, რომელშიც ნებსით თუ უნებლიედ მოხვდნენ. აქედან გამომდინარე, ხშირ შემთხვევაში, უფრო მისაღები და მიმზიდველია, რასაც თანატოლი აკეთებს, ვიდრე ის, რასაც დედა, მამა, მასწავლებელი ან სხვა. მთავარი ავტორიტეტი თანატოლია, ამიტომ იოლად ხდება მოზარდის ინდუცირება. არსებობს ასეთი ფაქტებიც, როცა „ახალგაზრდა ვერტერის ვნებანი“ დაიწერა, ახალგაზრდებში თვითმკვლელობებმა იმატა. ხშირად მსგავსი „რომანტიკული მაგალითები“, როცა ცნობილი ადამიანი თვითმკვლელობით ასრულებს ცხოვრებას, სახიფათოა, განსაკუთრებით — მოზარდებისთვის.
— როგორია სკოლის როლი ამ შემთხვევაში? რა დოზით და ფორმით უნდა ჩაერიოს სკოლა თვითმკვლელობის პრევენციაში?
— პრევენციის ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალება ბავშვთა უფლებების დაცვა და აღიარებაა. ჩვენთან სიცილსაც კი იწვევს ბავშვის უფლებების აღიარებაზე ლაპარაკი. რამდენიმე დღის წინ, ერთ-ერთ დირექტორთან მქონდა საუბარი და ვუთხარი, რომ მასწავლებელმა მოსწავლეების განათლების უფლება დაარღვია. მას ამაზე გაეცინა და არც მომისმინა...
რა წერია ბავშვის უფლებათა კონვენციაში? — ბავშვის ყველა ტიპის საჭიროება სახელმწიფომ და მის გარშემო მყოფმა ადამიანებმა უნდა დააკმაყოფილონ. ეს საჭიროებებია — სასიცოცხლო მოთხოვნილებების უზრუნველყოფა, განათლება, ჯანმრთელობა და ა.შ.; ბავშვის აზრი აუცილებლად უნდა იყოს მოსმენილი და გათვალისწინებული; უფროსებმა ბავშვის შესახებ გადაწყვეტილება აუცილებლად მასთან შეთანხმებით უნდა მიიღონ და ა.შ. თუ ჩვენ ბავშვის უფლებების კონვენციით მინიჭებულ უფლებებს შევასრულებთ, მათ ნაკლები ემოციური პრობლემები ექნებათ. სამწუხაროდ, ჩვენთან ყველაფერი პირიქით ხდება — სკოლაში არავის აინტერესებს, როგორ ახდენს ბავშვი ინტეგრაციას კლასთან, როგორი დამოკიდებულებები უყალიბდება მას, არის თუ არა გარიყული თანატოლებისგან. სამწუხაროდ, ამის დანახვის და შემჩნევის უნარი არავის აქვს ან თუ აქვს, ვერ ხვდება, რა გააკეთოს. მარტოობა ადამიანის ფსიქიკურ ჯანმრთელობას ანგრევს... სკოლებში ერთ-ერთ სერიოზულ პრობლემად რჩება ის, რომ ბავშვი არანაირი ძალადობისგან არ არის დაცული როგორც უფროსების, ისე თანატოლების მხრიდან — ესეც სერიოზული რისკ-ფაქტორია.
კონკრეტულ მაგალითებს ვერ მოვიყვან, მაგრამ არ შემიძლია არ შევეხო ერთ-ერთ პრობლემას, როცა მასწავლებელმა ვერ შეამჩნია, წლების განმავლობაში, მისი ერთ-ერთი მოსწავლე როგორ იყო იგნორირებული მთელი კლასისგან — მას არავინ ესალმებოდა. მასწავლებელს, უბრალოდ, არ გაუჩნდა სურვილი, ეს შეეცვალა ან არ ჰქონდა ამის შესაძლებლობა, ცოდნა, უნარი, რომ პრობლემა მოეგვარებინა. ეს ბულინგის ერთ-ერთი გამოხატულებაა. სკოლაში ბულინგის სხვადასხვა ფორმა გვხვდება. როცა რომელიმე მოსწავლეს თანაკლასელები დასცინიან და ის იძულებულია, მათი კეთილგანწყობა მოიპოვოს, თუნდაც იმით, რომ საკუთარი ნივთები გააჩუქოს და ამით თანატოლები მოისყიდოს. როცა მშობლები მოიკითხავენ, რატომ აღარ აქვს მათ შვილს ესა თუ ის ნივთი, აღმოჩნდება რომ ბავშვმა თავისი სურვილით გააჩუქა. თუ შემთხვევას ბოლომდე მიყვები, აღმოჩნდება, რომ ნივთი სწორედ კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად გააჩუქა. წარმოიდგინეთ, რამდენად მარტოა ბავშვი, რამდენად ცუდად გრძნობს თავს, რომ ამ ფორმით უწევს ხარკის გაღება. არის შემთხვევები, როცა თანატოლები დასცინიან ბავშვს და ის ყველაზე მეტად იცინის. ამ დროს მასწავლებელი მიიჩნევს, რომ მას ეს მოსწონს. რა თქმა უნდა, ბავშვს არ მოსწონს, ეს იძულებითი სიცილია. როცა მსგავსი შემთხვევების მიმართ მასწავლებელი სენსიტიურია და შეუძლია კარგად გაიაზროს, ბედნიერი გამომეტყველების მიუხედავად (რასაც შინაგანი მდგომარეობის შენიღბვის საშუალებად იყენებს), რას შეიძლება გრძნობდეს ამ დროს ბავშვი, ეს იქნება ბულინგის საუკეთესო პრევენცია.
ემოციური უსაფრთხოების პრობლემა ძალიან სერიოზულად დგას დღეს ქართულ სკოლებში — ბავშვები თავს სკოლაში უსაფრთხოდ არ გრძნობენ. რისი შიში შეიძლება ჰქონდეს ბავშვს სკოლაში? ყველაზე მეტად გამძაფრებულია შიში, რომ არ მიიღოს შეურაცხყოფა როგორც მასწავლებლის, ასევე თანატოლის მხრიდან. ცუდი ნიშნის მიღების შიშზე მეტად, მათ ღირსების შელახვის შიში აქვთ.
— თვითონ ტერმინიც „ემოციური ძალადობა“ ჩვენთან, სულ რამდენიმე წელია, რაც ძალადობის ფორმებს დაემატა...
— ბოლო კვლევამ, რომელიც 2013 წელს ჩაატარა იუნისეფმა, აჩვენა, რომ ემოციური ძალადობის მიმართ ცნობადობა გაიზარდა, მაგრამ მხოლოდ იმის ცოდნა, რომ ემოციური ძალადობა არსებობს, საქმეს არ შველის. დამოკიდებულება უნდა შეიცვალოს, ანუ უნდა ვიცოდეთ, რომ ხშირად ემოციური ძალადობა უფრო საზიანოა, ვიდრე ფიზიკური.
— არის თუ არა სკოლაში ფსიქოლოგის საჭიროება?
— შეიძლება ვერ უზრუნველვყოთ სკოლები ფსიქოლოგებით, ეს დიდი ფუფუნებაა — მატერიალურადაც და შეიძლება არც კი გვყავდეს ამდენი სპეციალისტი. ამ ეტაპზე ჩვენი ამოცანა ალბათ მასწავლებლის გაძლიერება უნდა გახდეს. თუ პედაგოგი იქნება კარგად მომზადებული, აღჭურვილი მოსწავლეებთან ეფექტური და არაძალადობრივი კომუნიკაციის უნარებით — ამასთანავე, გააზრებული ექნება მოზარდობის ასაკის თავისებურებები, მაშინ სკოლაში ნაკლები პრობლემა გვექნება ქცევის მართვის თვალსაზრისით. მოზარდობის ასაკს ხაზი იმიტომ გავუსვი, რომ, როგორც უკვე ვისაუბრე, ამ ასაკში რთულია ტიპურ და რთულ მოზარდს შორის სადემარკაციო ხაზის გავლება, ყველა მოზარდი რთულია და მასწავლებელი მზად უნდა იყოს ამისთვის. აქვე არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სკოლისა და ოჯახის თანამშრომლობა და არა ურთიერთმტრობა, ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ამოცანაა... სკოლას ოჯახთან ერთად უნდა შეეძლოს ტიპური პრობლემების მოგვარება, ფსიქოლოგი იმ შემთხვევაში უნდა ჩაერიოს, როცა გამოკვეთილია ემოციური და ქცევითი სირთულეები.
დღეს რა სისტემაც გვაქვს, წინგადადგმულია ნაბიჯია იმასთან შედარებით, რაც გვქონდა — სკოლის მანდატურის ფუნქცია შეიცვალა და ახლა ის უფრო ბავშვის საჭიროებებზეა ორიენტირებული, ის ახდენს პრობლემების იდენტიფიცირებას და რეფერირებას ფსიქოლოგიური დახმარების ცენტრში, მაგრამ ფაქტია, რომ სკოლას არანაირი საკუთარი მექანიზმი, გარდა გადამისამართებისა არ აქვს, რითაც კრიზისულ სიტუაციებს მოაგვარებს. სკოლა, ტრადიციულად, ორიენტირებულია პრობლემის თავიდან მოშორებაზე. ადრე პრობლემის მოშორებას მოსწავლის სკოლიდან გარიცხვით ცდილობდნენ, ახლა კი პრობლემის მოგვარების სტრატეგია რეფერირებაა. თუმცა, ეს გზა სკოლას ყველა შემთხვევის დროს არ უნდა სჭირდებოდეს და ასევე ის მზად უნდა იყოს კრიზისული შემთხვევების მართვისათვის. სკოლა შიგნიდან უნდა გაძლიერდეს. მულტიდისციპლინურმა გუნდმა — სკოლის ადმინისტრაციის წარმომადგენელმა, მანდატურმა, კლასის დამრიგებელმა, ერთად უნდა იფიქრონ, როგორ მოაგვარონ პრობლემა და როგორც აღვნიშნეთ, უმნიშვნელოვანესი პარტნიორი აქ ოჯახი უნდა იყოს. მაგალითად, კონფლიქტი, თვითდაზიანება, სუიციდის მცდელობა და ა. შ. ეს სკოლისთვის სერიოზული კრიზისია. აუცილებელია სკოლას ჰქონდეს კრიზისის მოგვარების გაიდლაინი, ანუ გეგმა, როგორ იქცევა ასეთი შემთხვევის დროს, პირველ რიგში რას აკეთებს; ან როგორ იქცევა კონფლიქტის დროს — თუ სკოლას გააზრებული არ აქვს, რას აკეთებს მსგავს სიტუაციაში, ძალიან რთულია უცებ მიიღოს ეფექტური გადაწყვეტილება. მხოლოდ „გარედან მოსული“ მობილური ჯგუფის მიერ გაწეული დახმარება, რომელშიც ფსიქოლოგი შევა, ან რეფერირების მექანიზმების ამუშავება გამოსავალი არ არის. ასეთ დახმარებამდე სკოლას აუცილებლად თვითონ უნდა ჰქონდეს კრიზისების მართვის სტრატეგია. რატომ ვერ უნდა მოაგვაროს კონფლიქტი სკოლამ საკუთარი რესურსებით? თუმცა, მოგვარებაში, რასაკვირველია, არ იგულისხმება ის, რაც ჩვენს სკოლებში ხდება ხოლმე — კონფლიქტის შემდეგ, ბავშვებს — ბულინგის გამტარებელსა და მსხვერპლს, ჯერ დასჯიან ან დამოძღვრავენ და შემდეგ აიძულებენ ერთმანეთს გადაეხვიონ, ვითომ შერიგდნენ. ამასწინათ ერთ-ერთ სკოლაში პედაგოგმა ბულინგის მსხვერპლს უთხრა, რომ მან უნდა მოითმინოს შეურაცხყოფა, რასაც იღებს თანატოლისგან. ასე მარტივად და ასე არაპროფესიულად ამ საკითხის „მოგვარება“ ყველაზე დიდი შეცდომაა, რამაც შეიძლება პრობლემა კიდევ უფრო გაამძაფროს. ბულინგის მართვა თანამედროვე სკოლების ერთ-ერთი მთავარი გამოწვევაა, რაც აბსოლუტურად ყველა პედაგოგს უნდა შეეძლოს. პედაგოგების მიერ ბავშვის უფლებების აღიარება და ამ კუთხით სენსიტიურობის გაზრდა, ბულინგის და სუიციდის საუკეთესო პრევენციაა. ასევე, მნიშვნელოვანია, ბავშვებმა თავისი უფლებები იცოდნენ და შეეძლოთ საკუთარი თავის დაცვა. ჩვენი აღზრდის ტრადიცია არ ითვალისწინებს იმას, რომ ბავშვს აზრის გამოხატვის საშუალება მისცე, მისი პოზიცია გაიზიარო. მათ არ ვუსმენთ. შესაბამისად, ბავშვებმა არ იციან, როგორ დაიცვან საკუთარი უფლებები. არ იციან, როგორ მოიქცნენ, როცა მასწავლებელი ან თანატოლი მათზე ძალადობს, სამაგიეროდ, იციან ერთი „საშინელება“, რაც არ უნდა მოხდეს, არ უნდა „ჩაუშვან“, რაც ჩემი აზრით, კრიმინალური ცნობიერების გამოხატულებაა. ზოგჯერ ოჯახში მშობელი ასწავლის, რომ არ დააბეზღოს თანატოლი, სკოლაში მასწავლებელიც ეუბნება, რომ ენა არ მიუტანოს, თავად მოაგვაროს... თანატოლები გარიყავენ თუ ასე მოიქცევა და ა. შ. ასეთი ცნობიერების ჩამოყალიბება ერთ-ერთი ფუნდამენტური შეცდომაა, რასაც სერიოზული მიხედვა სჭირდება.
ბულინგთან დაკავშირებით არსებობს მითები: „ბავშვები არიან და მორიგდებიან“, „ერთი-ორი ყბაში უნდა მოხვდეს“, რომ გაძლიერდეს — ამ სტერეოტიპებს დამსხვრევა სჭირდება. ძალადობა არ აძლიერებს, პირიქით, ანგრევს და ეს უნდა გავიაზროთ. ზოგადად, საზოგადოება ბავშვზე ორიენტირებული უნდა გახდეს, თუმცა ამასაც სწორად გაგება სჭირდება. ბავშვზე ორიენტირებული არ ნიშნავს იმას, რომ მას საკუთარი თავის რეალიზებისა და აღმოჩენის საშუალება არ მისცე — შენი ხელით აჭმევ, შენ უკრავ თასმებს, შენ იღებ მის მაგივრად გადაწყვეტილებას და თან ფიქრობ, რომ ამას მის სასარგებლოდ აკეთებ. ბავშვზე ორიენტირებულობა ნიშნავს იმას, რომ უფროსი ადამიანი არის ბავშვის მხარდამჭერი და მისი აზრის მომსმენი. სამწუხაროდ, ჩვენთან ძალიან მოძველებული, არაჰუმანური, პროკრუსტეს სარეცელზე მოჭრილი აღზრდის პრინციპები მოქმედებს და გვინდა, რომ ბავშვი მას მოვარგოთ.
— რამდენად განაპირობებს საზოგადოებრივი გულგრილობა სუიციდის სტატისტიკის მატებას?
— საზოგადოება არ იჩენს გულგრილობას მაშინ, როცა ძალიან ინტერესდება შენი პერსონით, როდესაც რაღაცას ისე არ აკეთებ, როგორც ამ საზოგადოებაშია მიღებული, ანუ პროკრუსტეს სარეცელზე უარს ამბობ და მის თარგზე არა ხარ მოჭრილი. ასეთ შემთხვევაში, პირიქით, საზოგადოება შენ მიმართ ძალიან დიდ ყურადღებას და ინტერესს იჩენს. მეტიც, იარლიყს გაწებებს, სტიგმატიზაციას ახდენს, ჭორებს გივრცელებს, გრიყავს და ა.შ. მაგრამ მაშინ, როდესაც რაიმე პრობლემის წინაშე დგები და შეიძლება ამ პრობლემის შესახებ პატარა სიგნალსაც აწვდი საზოგადოებას (ადამიანი, სანამ სუიციდს განიზრახავს, აუცილებლად აკეთებს რაღაც მინიშნებას), ის დუმს — ვერ ხედავს, არ აინტერესებს, მიიჩნევს, რომ მისი საქმე არ არის. ჩემი აზრით, უბედურებაა თუნდაც ის, რომ შეიძლება დეტალურად ვიცოდეთ ჩვენი მეზობელი მამაკაცი დღეს რა მიზეზის გამო ეჩხუბა მეუღლეს, რა სიტყვებით მიაყენა შეურაცხყოფა, ამაზე ყურადღება გვქონდეს გამახვილებული, მაგრამ ეს ყველაფერი, საინტერესოა როგორც ამბავი, საჭორაო მასალა, თუმცა, არაფრით არ გავაკეთებთ ამაზე შეტყობინებას. ანუ იქ, სადაც ადამიანს შეიძლება ხელი გაუმართო და დაეხმარო, იჩენ გულგრილობას და იქ, სადაც ადამიანის პირადი სივრცეა, უაპელაციოდ და თავდაუზოგავად იჭრები, ახდენ სტიგმატიზაციას და რიყავ მას. რამდენი ქალი ან ბავშვი ჯერ კიდევ რჩება ძალადობის მსხვერპლად, ჯერ კიდევ რამდენი ქალი იტანს სისასტიკეს იმის გამო, რომ საზოგადოებაა გულგრილი. ამოვიღოთ ხმა, როცა ძალადობას ვხედავთ, არ ვიფიქროთ, რომ ეს სხვისი შვილია და მშობელი რასაც უნდა იმას უზამს — ამ სტერეოტიპებისგან თუ განვთავისუფლდებით, ეს საუკეთესო პრევენცია იქნება.
— 10 სექტემბერს მსოფლიო თვითმკვლელობის პრევენციის დღეს აღნიშნავს. ამ დღეს სამყარო ცდილობს სუიციდის უდიდესი პრობლემის გააზრებას და მისგან თავის დაღწევის გზების დასახვას. ადამიანები მაჯაზე იწერენ სიტყვას „LOVE“, რაც თანაგრძნობის გამომხატველი ნიშანია იმ ადამიანების მიმართ, ვისაც ოდესმე სუიციდი უცდია. საქართველოც აღნიშნავს ამ დღეს, ვინ არის ჩართული ამ აქტივობაში და რა მასშტაბით აღინიშნება 10 სექტემბერი საქართველოში?
— ამ დღეს ადამიანებმა უფრო მეტი უნდა ისაუბრონ ფსიქიკურ ჯანმრთელობაზე, პრევენციაზე, ვიდრე ფაქტებზე. ასეც არის. ჩვენს ქვეყანაშიც აღინიშნება ეს დღე, ვიწრო წრეში, კონფერენციით, შეხვედრებით. მაგრამ ჯერჯერობით ფართო მასშტაბით ამ დღის აღნიშვნა არ ხდება. როცა 10 სექტემბერზეა საუბარი, მე პირადად, ვისურვებდი, ამ დღეს მეტი ვისაუბროთ სიყვარულზე, თანადგომაზე, იმაზე, რომ ადამიანი, რომელიც რაღაცით მიგვანიშნებს სუიციდის მცდელობაზე, არ დავტოვოთ მარტო, არ შეგვეშინდეს მასთან საუბრის, არ ვიფიქროთ, რომ სხვისი ჭირი ღობეს ჩხირია. თითოეულ ჩვენგანს უნდა ჰქონდეს იმის განცდა, რწმენა და, რაც მთავარია, ცოდნა, რომ მას შეუძლია ძალიან მნიშვნელოვანი როლი ითამაშოს სუიციდისაგან ადამიანის დახსნაში.
ერთადერთი, რაც მშობლებს მინდა ვუთხრა არის ის, რომ რაც შეიძლება მეტი ინფორმაცია მიიღონ, თუკი მათ შვილს რაიმე ტიპის ფსიქიკური ჯანმრთელობის პრობლემა აქვს. მშობელი უნდა თანამშრომლობდეს ფსიქიკური ჯანმრთელობის სპეციალისტთან, ერთი მხრივ, ის უნდა იღებდეს საჭირო და მნიშვნელოვან ინფორმაციას შვილის მდგომარეობის შესახებ და, მეორე მხრივ, უნდა ასრულებდეს რეკომენდაციებს, რადგან, ფაქტობრივად, მშობელი მართავს ამ პროცესს. რაც უნდა წარმატებული იყოს თერაპიული პროცესი, რომელიც პროფესიონალმა ჩაატარა ბავშვთან, თუკი ის ისევ ბრუნდება გარემოში, სადაც არაფერი შეცვლილა — დამოკიდებულებები მის მიმართ და სადაც არ იციან როგორ იურთიერთონ მასთან, რა თქმა უნდა, რისკი ისევ რისკად დარჩება.
ესაუბრა ლალი ჯელაძე
|