2015-12-03
გაბედულება ჩემმა საყვარელმა წიგნებმა მომცა
გაბედულება ჩემმა საყვარელმა წიგნებმა მომცა
დღევანდელი ნომრის სტუმარია ასიროლოგი, ლუვენის (ბელგია)
კათოლიკური უნივერსიტეტის ცივილიზაციის, ხელოვნებისა და
ლიტერატურის ინსტიტუტის აღმოსავლეთმცოდნეობის
ცენტრის მკვლევარი, ფილოლოგიის
დოქტორი თამარ პატარიძე
— თამარ, საუბარი საქართველოდან დავიწყოთ. გარკვეული პერიოდი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში მუშაობდით, როგორ იხსენებთ ამ პერიოდს?
— ეს პერიოდი ძალიან კარგად მახსენდება. სტუდენტობის პერიოდშივე ვმუშაობდი ძველი ქართული ლიტერატურის კათედრაზე არსებულ ლაბორატორიაში. რთული დრო იყო, ოთხმოცდაათიანების ბოლო და მომდევნო წლებიც, თუმცა, იქ ბევრი კარგი ადამიანი მუშაობდა, კომპეტენტური. არსებობდა ადამიანთა ბირთვი, რომელიც ყველაფრის მიუხედავად თავისი საქმის სიყვარულით შრომობდა და კარგ საქმეს აკეთებდა. ჩვენი ურთიერთობები ყოველთვის თბილი იყო, პროფესიული თვალსაზრისითაც, უნივერსიტეტმა ბევრი რამ მომცა. ეს ყოველთვის მომყვება. სიმართლე გითხრათ, ბელგიაშიც ამჩნევენ, რომ მყარი ფილოლოგიური განათლებით ჩამოვედი, იციან, რომ საქართველოს უნივერსიტეტიდან მომყვება ეს და ამას ყოველთვის მიფასებენ.
დანანებით იმას ვნანობ, რომ მაშინ საქართველოში ინსტიტუციური მხარდაჭერა მკვლევრებისა და სტუდენტებისთვის დიდი არ იყო. ამის გამო, ბევრი დრო დავკარგე, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვა, იმავე დროის გამოყენება ევროპულ უნივერსიტეტებში გაცილებით ოპტიმალურად და ეფექტურად შეიძლება. მოგვიანებით, ევროპაში რაიმე კონკურსზე ჩემს კანდიდატურას რომ ვაყენებდი, საქართველოში გამოქვეყნებული შრომებიც კი არ მეთვლებოდა, რადგან ჩვენი უნივერსიტეტების წამყვანი სამეცნიერო ჟურნალებიც კი არ იყო ცნობილი ან აღიარებული. ამანაც გარკვეულად შემაფერხა იმ პერიოდშიც, როცა უკვე ლუვენის უნივერსიტეტში ვმუშაობდი. ასე რომ, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტიდან წარმომავლობა ჩემი დიდი ძალაც იყო და გარკვეული სისუსტეც, თუმცა, ეს ყოველთვის ასეა, ყველაფერს ორი მხარე აქვს.
— შემდეგ საზღვარგარეთ გაემგზავრეთ. როგორ გაგრძელდა თქვენი პროფესიული კარიერა, რით მიიქციეთ ევროპელი სპეციალისტების ყურადღება, როგორ მიგიღოთ ლუვენის უნივერსიტეტმა? თქვენ ამბობთ: „აქ არსებულ გარემოში არსად საქმის ინტერესებზე მაღლა ურთიერთობები არ დგას, როგორც ეს ჩვენში ხდება“. რაში გეხმარებათ ქართველობა და რაში გიშლით ხელს?
— თავიდან ერთი წლით ჩამოვედი, მაშინ არსებობდა „გაღრმავებული სწავლების დიპლომი“ (დჶა), რომელიც კონკრეტულ ვიწრო სპეციალობაში შეიძლებოდა აგეღო. აქ სირიულის სწავლა დავიწყე და ჩემმა ლექტორმა, ქალბატონმა ანდრეა შმიდტმა შემომთავაზა, მისი ხელმძღვანელობით, სადოქტოროს გაკეთება. დოქტორანტურის შემდეგ ევროკავშირის პროექტში ვმუშაობდი, ხმელთაშუაზღვისპირეთის ქვეყნების კულტურული მემკვიდრეობის დაცვაზე, კოორდინატორად — ლუვენის უნივერსიტეტიდან. ამჟამად ამ უნივერსიტეტის ცენტრში ვარ მკვლევარი. აღმოსავლეთმცოდნეობის ცენტრში, სადაც მთელი ეს დრო გავატარე, კარგად იცნობენ ქართულ კულტურას, თბილისის ხელნაწერთა ინსტიტუტთან (ამჟამად ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი) მრავალწლიანი თანამშრომლობა აკავშირებთ. ასე რომ, ჩემთვის არავის უკითხავს, საქართველო სადაა ან რამე მოგვიყევი მის შესახებო. ინსტიტუტის მკვლევრები, მათ შორის ისინიც ვინც უშუალოდ ქრისტიანული აღმოსავლეთის ლიტერატურაზე არ მუშაობს, საკმაოდ კარგად იცნობდნენ მას.
უნივერსიტეტმა როგორ მიმიღო? ისე, რომ დღეს შესაძლებელია ასეთი რამ გითხრათ: ლუვენის უნივერსიტეტი ჩემი უნივერსიტეტია. თუ დღეს არის ადგილი, გარემო, სივრცე, რომელიც არის „ჩემი“, ის სწორედ აქ არის. პირველი დღიდანვე, უნივერსიტეტის ყველა რესურსი, რაც მკვლევრისთვისაა განკუთვნილი, მეც გადმომეცა და არავის არასოდეს არ უთქვამს, შენ უცხოელი ხარ და რაიმე არ გეკუთვნისო. თავიდან ეს მიკვირდა კიდეც. ინსტიტუტის პროექტებში მეც ისე ვშრომობ, როგორც სხვა ჩემი კოლეგები და არავისთვის არავითარი პრობლემა არაა და არც ყოფილა ის, რომ ოდესღაც საიდანღაც ჩამოვედი. შარშან, ჩემს ორ თანამშრომელთან ერთად, ალოგრაფიის (ერთ ენაზე არსებული ტექსტი ჩაწერილი რომელიმე სხვა ენის ანბანით) შესახებ წიგნი გამოვეცით. მის შესავალში ვამბობთ, რომ ჩვენ, სამი გამომცემლიდან, ერთი — გერმანელი, მეორე — ჰოლანდიელი და მესამე — ქართველი ვართ, მაგრამ წიგნი ლუვენის (ბელგიის) უნივერსიტეტის სახელით გამოდის და ლუვენის უნივერსიტეტის ნაშრომია. თუ წარმატებული იქნება, დარჩება, როგორც ლუვენის უნივერსიტეტის მონაპოვარი. ამის მაგალითზე ვფიქრობ, რომ სხვადასხვაობა, თუკი მისდამი მიმართული პოლიტიკა ინტეგრაციის მიმართულებით გაქვს წარმართული, სიმდიდრეა და არა საშიში მოვლენა. ჩემგან ამ უნივერსიტეტის გულშემატკივარი, გულწრფელად მოყვარული თანამშრომელი სწორედ იმიტომ დადგა, რომ დისკრიმინაცია არ განმიცდია. თავის მხრივ, უნივერსიტეტიც სარგებლობს ჩემი რესურსით, ისიც მოგებული დარჩება, მის მიერ შექმნილი ჰუმანური გარემოს გამო.
— გვიამბეთ, ლუვენის უნივერსიტეტზე. როგორც ცნობილია, აქ ბევრი საინტერესო ადამიანი მოღვაწეობდა... მოგვიყევით ლუვენის საუნივერსიტეტო ბიბლიოთეკის შესახებ, სადაც დაცულია ქართული ლიტერატურა, რომელიც განუწყვეტლივ ივსება. კერძოდ, რა სახის ლიტერატურაზეა საუბარი?
— ლუვენის კათოლიკური უნივერსიტეტი 1425 წელს დაარსდა და ამჟამად, როგორც ძირითადად ყველაფერი ბელგიაში, ორ მხარედ არსებობს. მე მის ფრანგულენოვან ნაწილში — ქალაქ ლუვენ-ლა-ნევში ვარ, ფლამანდურენოვანი ნაწილი კი ქალაქ ლუვენშია. საინტერესო მოღვაწეებს რაც შეეხება, დაგეთანხმებით, ბელგიური აღმოსავლეთმცოდნეობის სკოლა ცნობილია თავისი მნიშვნელობით. მისი წარმომადგენლები არიან, მაგალითად, უმნიშვნელოვანესი ქართველოლოგები ჟერარ გარიტი და მიშელ ვან ესბროკი, ასევე ბოლანდისტი პოლ პეეტერსი. ეს ადამიანები ძველი ქართული ლიტერატურის შესახებ უმნიშვნელოვანესი კვლევების ავტორები არიან, მათვე გამოსცეს ევროპაში ძველი ქართული ტექსტების უმნიშვნელოვანესი ნაწილი. ჟერარ გარიტი ლუვენის უნივერსიტეტის პროფესორი იყო, მას უნდა ვუმადლოდეთ სინას მთის ქართული ხელნაწერების კოლექციის სრულად მიკროფილმებად გადაღებას და ამ კოლექციის კატალოგის გამოცემას. ქართული ხელნაწერების ბევრი კატალოგი და აღწერილობა არსებობს, თუმცა, ჩემი აზრით, გარიტის კატალოგი დღესაც მოდელია და საუკეთესოა ამ რეპერტუარში. ლუვენის უნივერსიტეტის პროფესორს — მიშელ ვან ესბროკს მეც მოვესწარი. ამ ინტერვიუსთვის პასუხების გასაცემად დროებით გვერდზე გადავდე მისი მონოგრაფია „უძველესი ქართული მრავალთავები“, რომელიც ერთ-ერთი უძლიერესი კვლევა მგონია, რაც ქართულ ლიტერატურაზე გაკეთებულა. მრავალი ათეული წელია, ლუვენის უნივერსიტეტი გამოსცემს სამეცნიერო ჟურნალს ლe მusღon, სადაც სისტემატურად იბეჭდება ძველ ქართულ ლიტერატურაში გაკეთებული კვლევები, იბეჭდებოდა გარიტის დროსაც და იბეჭდება ახლაც. ლუვენის უნივერსიტეტივე გამოსცემს კოლექციას CSCჴ (Corpus Scriptorum Christianorum ჴrientalum), რომლის ერთ-ერთი ქვესერია — Scriprores ჳberici ძველი ქართული ტექსტების კრიტიკულ გამოცემებს ბეჭდავს. ზემოთ ხსენებული პროექტის ფარგლებში, რომელიც საქართველოს ხელნაწერთა ინსტიტუტსა და ლუვენის უნივერსიტეტს შორის, ჯერ კიდევ, გარიტისა და ელენე მეტრეველის ეპოქაში, ანუ საბჭოთა პერიოდში დაიწყო, გამოიცა გრიგოლ ნაზიანზელის ქართული თარგმანების კრიტიკულად დადგენილი ტექსტები კოლექციაში (Corpus Christianorum). თავისი სამეცნიერო რეპუტაციით, ეს ამ სფეროში არსებული უპირველესი გამოცემებია და მათში ქართული ლიტერატურისთვის სივრცის მიჩენის ტრადიცია მნიშვნელოვნად მიმაჩნია.
რაც შეეხება ბიბლიოთეკას, კვლავინდებურად ჩემს სფეროზე გავამახვილებ ყურადღებას — ის ძალიან მდიდარია. ლუვენის უნივერსიტეტს ლუვენშიც აქვს ბიბლიოთეკა და ლუვენ-ლა-ნევშიც და როგორც ფრანგული, ასევე ფლამანდური მხარე დიდ თანხებს ხარჯავს ბიბლიოთეკის გამდიდრებაში, ახალი გამოცემების შეძენაში. თუ ამას დაუმატებთ ბრიუსელში არსებულ ბოლანდისტების უძველეს და სრულიად უნიკალურ და უმდიდრეს ბიბლიოთეკას, შეუძლებელია აღმოსავლეთმცოდნეობისა და ბიზანტინისტიკის სფეროში რაიმე გამოცემა ბელგიაში ვერ იპოვოთ. ეს იმდენად პატარა ქვეყანაა, რომ ძირითადად არც ღირს შეშფოთებად, თუ რაიმე წიგნი ბიბლიოთეკის თაროზე თქვენი კაბინეტის გვერდით არ დევს, საბიბლიოთეკო ქსელებით ყველაფერი მარტივად ხელმისაწვდომია.
ლუვენის უნივერსიტეტს ქართული წიგნების კოლექცია აქვს. მას, თავის დროზე, ივანე ლოლაშვილის ბიბლიოთეკის შეძენაში ხელნაწერთა ინსტიტუტი დაეხმარა. ამის შემდგომაც ხელნაწერთა ინსტიტუტი განუწყვეტლივ უგზავნიდა ლუვენის ბიბლიოთეკას ახალ გამოცემებს და დღესაც უგზავნის, ასე რომ, ბიბლიოთეკა კვლავაც ივსება. ბიბლიოთეკის მნიშვნელობა სტუდენტისა და მკვლევრისთვის კოლოსალურია. უდაბნოში ვერ იქნები კარგი მკვლევარი და უბიბლიოთეკო უნივერსიტეტი ცოდნის კერა არ არის. თუ მკითხავთ, საქართველოდან რატომ წამოვედი — ძირითადი მიზეზი ეს არის, არ მქონდა წვდომა კარგ ბიბლიოთეკაზე. ახლაც თუ დაბრუნების მეშინია, სწორედ იმიტომ, რომ უბიბლიოთეკოდ არ დავრჩე.
— როგორ შეადარებთ ქართულ უნივერსიტეტში სწავლების დონეს უცხოეთის, ამ შემთხვევაში, ლუვენის უნივერსიტეტთან? რა ახდენს გავლენას სწავლისა და სწავლების ხარისხზე, როგორია სახელმწიფოს ჩართულობა განათლების სფეროში?
— სწავლების დონეზე მსჯელობისთვის, ჩემი აზრით, მხოლოდ სტუდენტისა და ლექტორის ინტელექტუალურ პოტენციალზე დაყრდნობა საკმარისი არ არის. ყველა ქვეყანაში არიან გონიერი თუ უგუნური ადამიანები, ეს საგრძნობ განსხვავებას არ ქმნის. სწავლების ხარისხი აგრეთვე ინსტიტუციური რესურსებითაც მიიღწევა — თუნდაც კარგი ბიბლიოთეკით, სტუდენტებისა და მკვლევრების მობილობის უზრუნველყოფით, აგრეთვე საშუალო შემოსავლის მქონე ოჯახებისთვის სწავლის გადასახადის ხელმისაწვდომობით. თქვენს კითხვაზე პასუხს იმით დავიწყებდი, რომ ბელგიაში სწავლის გადასახადი, ოჯახის საშუალო შემოსავალთან შედარებით, თითქმის უმნიშვნელოა. თუ სტუდენტს რაიმე პრობლემა აქვს (გაშორებული მშობლები და ა.შ.), სპეციალური დახმარებებია სახელმწიფოსგან. საშუალო სტატისტიკური ბელგიელისთვის სწავლის გადასახადის დაფარვა, ძირითადად, არავითარ პრობლემას არ წარმოადგენს, ამიტომ, ფორს-მაჟორის გამო, იზოლირებული არავინ რჩება. სტუდენტის განკარგულებაში უნივერსიტეტის ბევრი რესურსია, მათ შორის, უამრავი ტიპის სტაჟირება, ლაბორატორიები, ბიბლიოთეკა, რაც, ცხადია, სწავლის ხარისხზე კარგად მოქმედებს. ამ მხრივ, საქართველოშიც ნელ-ნელა უმჯობესდება მდგომარეობა, თუმცა სახელმწიფოს ჩართულობა მაინც არასაკმარისი მგონია. განათლების სფერო სახელმწიფოსთვის გაცილებით მეტად პრიორიტული უნდა იყოს. სამწუხაროდ, ეს ვერც ერთმა მთავრობამ ვერ გაიაზრა.
სხვა განსხვავებებიდან იმას აღვნიშნავ, რომ სტუდენტი, რომელიც არ სწავლობს კარგად, აქ ნიშანს ვერაფრით მიიღებს. კრიტერიუმი ძალიან მკაცრია. უმცირესი დადებითი ნიშნის მისაღებადაც, საგნის 80 პროცენტის კარგად მომზადებაა საჭირო. ზუსტად არ ვიცი, გამოსწორდა თუ არა, ამ მხრივ, საქართველოში ვითარება, თუმცა, მე რომ სტუდენტი ვიყავი, ბევრი ლექტორი სამიანს (მაშინდელ უმცირეს დადებით ნიშანს) პირდაპირ „არიგებდა“. შედეგად, ერთმა ჩემმა კურსელმა სახელმწიფო გამოცდაზე იკითხა — „ჩანჩქერი“ სახელი იყო თუ ზმნა... ამ ადამიანს ფილოლოგის დიპლომი აქვს. შეფასების მკაცრი კრიტერიუმი აუცილებელი პირობაა სწავლის მაღალი დონისთვის.
— ზოგადად, ჰუმანიტარული მეცნიერებები საქართველოში ნაკლებად პოპულარულია. უპირველესად იმიტომ, რომ ფინანსურად შემოსავლიანი არ არის. რა ადგილი უჭირავს ჰუმანიტარულ მეცნიერებებს ევროპაში?
— აქაც კრიზისია. ისეთი დისციპლინები, სადაც სტუდენტების რაოდენობა დიდი არ არის, უნივერსიტეტისთვის ფინანსურად არამომგებიანი და რეალურად, არაპრიორიტეტულია. ასეთ დისციპლინებში ხვდება, მაგალითად, აღმოსავლეთმცოდნეობის ყველა დარგი. თუ პროფესორები პენსიაზე გადიან, მათი პოსტები უქმდება იმის ნაცვლად, რომ ვინმე ახალი აიყვანონ. ჩვენს უნივერსიტეტში, ბიზანტინისტიკის სფეროში, ერთი ლექტორი გავიდა პენსიაზე და მისი კურსი დღეისათვის მხოლოდ მეცენატისაგან მოპოვებული დაფინანსებით გრძელდება და ისიც დროებით. უნივერსიტეტმა პოსტი ვერ შეინარჩუნა. ეს სავალალო მდგომარეობაა.
— თამარ, თქვენ სწავლობთ და იკვლევთ აღმოსავლეთის ხალხების ენებს, ისტორიას, კულტურას... რა იქცევს ყველაზე მეტად თქვენს ყურადღებას ამ საკითხებზე მუშაობისას?
— მე ქრისტიანული ახლო აღმოსავლეთის მკვლევარი ვარ, უფრო მეტად ჳ-ხ საუკუნეების პერიოდით ვინტერესდები, მიზიდავს: იმდროინდელი მოზაიკა, სხვადასხვა კონფესიის ქრისტიანებსა და მუსლიმებს შორის ურთიერთობები, ტექსტების და ლიტერატურული მოტივების მიგრაცია ერთი საზოგადოებიდან მეორეში, კულტურული ურთიერთგავლენები. თავისთავად ეს ძალიან საინტერესო სამყაროა და ჩემთვის უფრო და უფრო ცხადი ხდება ის, რომ დღევანდელი რთული მდგომარეობის გაანალიზება ახლო აღმოსავლეთში, შეუძლებელია ამ წინამძღვრების გათვალისწინების გარეშე. მგონია, რომ კარგი საქმეა დღევანდელი მკითხველებისათვის იმ სამყაროს დანახვება. იმდროინდელი საზოგადოებების დუღილში ბევრი საინტერესო ელემენტია, რომელიც დღევანდელი კითხვების პასუხადაც გამოდგება.
— თეოლოგიური სფეროს აქტიური მკვლევარიც ხართ, ამიტომ მინდა გკითხოთ, რა ადგილი უჭირავს როგორც აღმოსავლეთის, ასევე დასავლეთის ხალხების ცხოვრებაში რელიგიას და სად გადის ზღვარი გამოხატვის თავისუფლებასა და რელიგიურ გრძნობებს შორის?
— ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში რელიგიის გავლენა საზოგადოებაზე გაცილებით უფრო დიდია, ვიდრე, ვთქვათ, ევროპაში. თუმცა, ამ უკანასკნელშიც ვითარება ყველგან ერთგვაროვანი არ არის. ამას თავისი მიზეზი აქვს. ახლო აღმოსავლეთში, ბევრი ჯგუფისთვის, რელიგიაზე დახვევა მათი იდენტობის შენარჩუნების ერთადერთი საშუალებაა ირგვლივ არსებულ მტრულ ან რთულ გარემოში. გამოხატვის თავისუფლებას რაც შეეხება, ჩემი აზრით, ის უნივერსალურია და მათ შორის, რომელიმე რელიგიისთვის მიუღებელი აზრების გამოთქმაც შეიძლება. რელიგია, ჩემი აზრით, ადამიანის გამოგონილი დოქტრინა და ცხოვრების წესია. მას გარკვეული შეხედულებათა სისტემა აქვს და ვერ ვხედავ რაიმე მიზეზს, თუ რატომ არ უნდა შეეძლოს რომელიმე ადამიანს სხვა ადამიანების მოფიქრებული დოქტრინის გაკრიტიკება, თუ ის მას რაიმე ნიშნით არ მოსწონს. მეორე მხარესაც ყოველთვის ექნება საშუალება, გამოხატოს თავისი უარყოფითი პოზიცია მისი დოქტრინის კრიტიკოსებისადმი, ესეც პლურალიზმის ნაწილია. ყველა აზრის წინააღმდეგ შეიძლება აზრის გამოთქმა. საკუთარი აზრის დაცვის მექანიზმიც სწორედ ამაში მდგომარეობს და არა სხვისი აზრის აკრძალვაში. ამას წინათ წავიკითხე, ვიღაცას უთქვამს, რომ რელიგიის ყველაზე დიდი მიღწევა ის კი არ არის, რომ ბევრი ადამიანი დაარწმუნა ღვთის არსებობაში, არამედ ის, რომ ბევრი ადამიანი დაარწმუნა იმაში, რომ რელიგიის გაკრიტიკება არ შეიძლება. თუ რელიგიის, რელიგიური აზრების, გრძნობების, ავტორიტეტების კრიტიკა ავკრძალეთ, ჩვენი მდგომარეობა ისეთივე იქნება, როგორიცაა საუდის არაბეთში ან სხვა ნებისმიერ ფუნდამენტალისტურ ქვეყანაში. მათთან სხვა არაფერი ხდება, გარდა იმისა, რომ რელიგიის წინააღმდეგ ნებისმიერი აზრის გამოთქმა ეკრძალებათ. რელიგიური გრძნობები ყველას არ აქვს, და ვისაც არ აქვს, ისიც პატივსაცემი ადამიანია, მასაც აქვს საკუთარი აზრის გამოთქმის უფლება.
— რა არის ის, რასაც განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს თქვენს ცხოვრებაში?
— ალბათ კითხვა. ეს ყველაზე დიდი ფანჯარაა სხვა სამყაროებისკენ, ყველაზე დიდი გაქცევა შენი ნაჭუჭიდან, ყველაზე დიდი გადაფრენა სამყაროს კიდეებზე. გაბედულებაც ჩემმა საყვარელმა წიგნებმა მომცეს. კითხვა — გემრიელი და ეგზისტენციალური საქმიანობაა.
ესაუბრა მაკა ყიფიანი
|
