2017-05-18 ფანჯარა მეტი შესაძლებლობისკენ ლალი ჯელაძე
რა პრობლემებისა და გამოწვევების წინაშე დგას საქართველოში ადრეული და სკოლამდელი განათლება, რატომ არის ადრეულ განათლებაში ჩადებული ინვესტიცია ქვეყნისთვის მნიშვნელოვანი, როგორ გავხადოთ ის ხარისხიანი და ხელმისაწვდომი — ამ საკითხებს მიეძღვნა გაეროს ბავშვთა ფონდის, მსოფლიო ბანკისა და საერთაშორისო სკოლის (ISET) ორგანიზებით გამართული ფორუმი. სკოლამდელი განათლების ფორუმი პირველია განათლების თემაზე დაგეგმილი სადისკუსიო ფორუმების სერიაში, რომელთა მიზანია, ბიძგი მისცეს დებატებსა და კრიტიკულ ანალიზს განათლების სფეროში მთავრობის პრიორიტეტებისა და ინვესტიციების შესახებ. ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლის პრეზიდენტმა ერიკ ლივინმა, განათლების პოლიტიკის ფორუმის გახსნისას განაცხადა, რომ დისკუსია განათლების ყველაზე ადრეული ფაზით დაიწყეს და უწყვეტ, მუდმივ განათლებამდე გააგრძელებენ. „ხშირად მისვამენ კითხვას — რა არის საქართველოს ეკონომიკური განვითარების დამაბრკოლებელი ძირითადი ფაქტორი (საუბრობენ ფინანსურ ხელმისაწვდომობაზე, ინფრასტრუქტურასა და სხვა საკითხებზე) და მე ყოველთვის ერთი და იმავეს ვპასუხობ — მთავარი დაბრკოლება იმ ადამიანების ნაკლებობაა, რომლებსაც აქვთ სათანადო უნარები, დისციპლინა და სურვილი, იმუშაონ და საკუთარი წვლილი შეიტანონ ეკონომიკის განვითარებაში. თუ ამ დაბრკოლებას არ დავძლევთ, ნებისმიერი სხვა ძალისხმევა უსარგებლო იქნება.“
პირველი სადისკუსიო თემა, დარგის სპეციალისტებისა და ამ საკითხით დაინტერესებული ადამიანებისთვის ძალიან საინტერესო კვლევებითა და პრეზენტაციებით დაიწყო, განსაკუთრებული ყურადღება მიიქცია ეკონომიკის საერთაშორისო სკოლის კვლევამ, რომელიც ფლორიან ბირმანმა წარმოადგინა და რომელიც ეკონომიკურ ჭრილში დანახულ ადრეული განათლების პერსპექტივებს შეეხებოდა. კვლევის დეტალების განხილვამდე, იმ მნიშვნელოვან მესიჯებსა და გეგმებს შემოგთავაზებთ, რომელიც ფორუმზე დარგის სპეციალისტების მიერ დასახელდა.
გაეროს ბავშვთა ფონდის წარმომადგენელი საქართველოში ლაილა ომარ გადი ფორუმს საუკეთესო შესაძლებლობას უწოდებს და თანამშრომლობისთვის იწვევს განათლების პოლიტიკის განმსაზღვრელ ადამიანებს, დარგის სპეციალისტებს და მათ, ვისაც ხელეწიფებათ, შეცვალონ საქართველოში სკოლამდელი განათლების სისტემა და გაზარდონ განათლების ხარისხი, ხელმისაწვდომობა, რადგან ადრეული განათლება ერთ-ერთი უნიშვნელოვანესია იმ თვალსაზრისითაც, რომ სხვა ამოცანების მიღწევა სწორედ მასზეა დამოკიდებული: „ფორუმი სკოლამდელი განათლების შესახებ საუკეთესო შესაძლებლობაა იმისთვის, რომ შევიკრიბოთ და გავაცნობიეროთ, ადრეულ ასაკში ჩადებული ინვესტიცია რა შედეგს მოუტანს საქართველოს. ადრეული ასაკი, ფაქტობრივად, ფანჯარაა შესაძლებლობის გასახსნელად. თითოეული დოლარიც კი, რომელიც ჩადებული იქნება ადრეული წლების განათლებაში, დაზოგავს შვიდ დოლარს, რომელიც მომდევნო წლებში დაიხარჯება. ძალიან მნიშვნელოვანია ადრეულ განათლებაში ინვესტიცია იმ ბავშვებისთვისაც მოხდეს, რომლებიც მოწყვლად ჯგუფებს განეკუთვნებიან და გარიყულები არიან. ამით მათ მეტი შესაძლებლობები გაეხსნებათ.“
საქართველოს მთავრობამ, 2015 წელს, მიიღო კანონი ადრეული განათლების შესახებ — ეს არის პირველი ნაბიჯი, რომელიც ამ მიმართულებით გადაიდგა, თუმცა იმისთვის, რომ კანონის განხორციელების სტადია რეალობად იქცეს, ბევრი რამაა გასაკეთებელი. „ამ ღონისძიებების სერიების მიზანიც ეს არის — ვითანამშრომლოთ და ვიმუშაოთ განათლების პოლიტიკის განმსაზღვრელ ადამიანებთან, პოლიტიკოსებთან, რომ გავაუმჯობესოთ საქართველოში განათლების სექტორის შედეგები, გავაუმჯობესოთ სტანდარტები, ავამაღლოთ საზოგადოების ცნობიერება, გავხსნათ ის კარიბჭე, რომლის მეშვეობითაც მიდის გზა ეკონომიკის განვითარებისკენ.“ — აღნიშნა ლაილა ომარ გადიმ.
თანამედროვე მეცნიერება მიიჩნევს, რომ ყველაზე სწრაფი განვითარების პერიოდი ადამიანის ცხოვრებაში ადრეული წლებია. განათლების პირველი ათასი დღე ბავშვს განვითარების უნიკალურ შესაძლებლობებს აძლევს. ის პოზიტიური თუ უარყოფითი განცდები, რასაც ამ პერიოდში გაივლის, მთელი ცხოვრების მანძილზე გაჰყვება. „ხარისხიან სკოლამდელ განათლებაში ჩადებული ინვესტიცია ამცირებს მომავალში სოციალური დახმარების გაწევის საჭიროებას, ვინაიდან, კვლევებით დასტურდება, რომ ბავშვები, რომლებსაც გავლილი აქვთ სკოლამდელი განათლება, ნაკლები ალბათობით შეიძლება გახდნენ კრიმინალები, კონფლიქტში შევიდნენ კანონთან. მათ მეტი შესაძლებლობა აქვთ, იშოვონ სამსახური და ექნეთ კარგი ანაზღაურება“ — ამბობს ლაილა ომარ გადი და ხარისხიანი განათლების დამაბრკოლებელ ფაქტორებს შორის, უმთავრესად ხელმისაწვდომობას ასახელებს, რაც განსაკუთრებით რეგიონებში ფიქსირდება: „ სოფლად მცხოვრებ 3-6 წლის ბავშვებს ნაკლები შანსი აქვთ, მიიღონ სკოლამდელი განათლება, ვიდრე ქალაქში მცხოვრებ ბავშვებს. საქართველოში ყოველი ორი ბავშვიდან ერთი არ დადის საბავშვო ბაღში. ამავე დროს, განათლების ხარისხი თვითონ თანამშრომლებზეა დამოკიდებული. სკოლამდელი დაწესებულების მასწავლებლების კვალიფიკაციის ზრდაზე მუდმივად უნდა იზრუნოს სახელმწიფომ“.
არანაკლებ მნიშვნელოვანია პროცესის და შედეგების მონიტორინგი, ასევე, სისტემის მენეჯმენტი — როგორ მუშაობს სისტემა. ლეილა ომარ გადი იმ საბჭოთა მემკვიდრეობაზეც საუბრობს, რაც ძალიან ცუდ ზეგავლენას ახდენს ადრეული განათლების განვითარებაზე, თუმცა, პასუხისმგებლობას მხოლოდ სკოლებსა და ბაღებს არ აკისრებს. ამბობს, რომ ეს თითოეული ჩვენგანის პასუხისმგებლობაა, ოჯახებისა და მზრუნველების ჩათვლით. .
მსოფლიო ბანკის რეგიონული დირექტორი სამხრეთ კავკასიაში მერსი მიიანგ ტემბონი მიჩნევს, რომ ადრეულ განათლებაში ინვესტიციის ჩადება ქვეყნის სიღარიბიდან გამოყვანის უმოკლესი გზაა: „ეს არის ტრაექტორიის შეცვლა. ჩვენ, მსოფლიო ბანკში, გვჯერა, რომ თუ დღეს ამას არ გავაკეთებთ, მარცხისთვის ვართ განწირული, რადგან ქვეყანაში, ადამიანური რესურსის განვითარებისთვის, გზა სწორედ ხარისხიან სკოლამდელ განათლებაზე გადის.
მეცნიერებმა დაამტკიცეს, თუ ბავშვი ადრეულ ასაკში იღებს კარგ განათლებას, ის უკვე მზადაა ცხოვრებისთვის, რადგან მზადაა სკოლისთვის. იმის გარდა, რომ სკოლამდელი განათლება ბავშვს სკოლისთვის ამზადებს, უპირველეს ყოვლისა, მშობლებისგან დამოუკიდებლად ცხოვრებასაც აჩვევს, ასწავლის მათგან მოწყვეტით, სხვებთანაც როგორ იურთიერთონ, რადგან მსოფლიო ხომ მხოლოდ ოჯახის წევრებისგან არ შედგება, აუცილებელია კონსტრუქციული ურთიერთობების დამყარება, დამეგობრება. სკოლამდელი განათლება კი მათ ამ არჩევანის საშუალებასაც აძლევთ. შეიძლება ითქვას, რომ ეს ცხოვრების უკეთესი დასაწყისია.“
მოსახლეობის კეთილდღეობის კვლევამ აჩვენა, რომ 2015 წელს, საქართველოში, 3-5 წლის ბავშვების 62.3% დადიოდა საბავშვო ბაღში. ეს მონაცემი არადამაკმაყოფილებელია, ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის ქვეყნებისთვის ამ ასაკის ბავშვთა საბავშვო ბაღში დასწრების საშუალო მაჩვენებელია 80.6%, ხოლო ევროკავშირის 27 ქვეყანაში კიდევ უფრო მაღალი — 82.6%. თუმცა, კიდევ მეტად შემაშფოთებელია სკოლამდელი განათლების არათანაბარი ხელმისაწვდომობა. მდიდარი ოჯახების ბავშვთა თითქმის 70% დადიოდა საბავშვო ბაღში, ხოლო ღარიბი ოჯახებისთვის ეს მაჩვენებელი 51.8% იყო. ზოგადად, საბავშვო ბაღში დასწრების მაჩვენებელი უფრო მაღალია ქალაქში, ვიდრე სოფლად (67.6% და 55.1%).
პრობლემად რჩება საქართველოს სკოლამდელი განათლების სისტემის ხარისხიც. საქართველოს ეროვნული სასწავლო გეგმებისა და შეფასების ცენტრის მიერ, 2011 წელს ჩატარებული, სკოლისათვის მზაობის კვლევის თანახმად, სკოლამდელი საგანმანათლებლო დაწესებულებების კურსდამთავრებული ბავშვების მხოლოდ ერთი მესამედი აკმაყოფილებს დადგენილ შემეცნებით სტანდარტებს.
2015 წელს მიღებული, „კანონი ადრეული განათლების შესახებ“ ფასდება, როგორც წინგადადგმული ნაბიჯი, თუმცა, მხოლოდ კანონის მიღება რომ საკმარისი არ არის, ამაზე კვლევებით გამოვლენილი სტატისტიკაც მეტყველებს და არც დარგის სპეციალისტები და მთავრობის წარმომადგენლები უარყოფენ. საქართველოს პარლამენტის განათლებისა და მეცნიერების კომიტეტის თავმჯდომარე მარიამ ჯაში აცხადებს, რომ პრობლემა მხოლოდ საქართველოს სახელმწიფოს წინაშე არ დგას, ის დამახასიათებელია დაბალშემოსავლიანი თუ საშუალოშემოსავლიანი სახელმწიფოებისთვის: „მართალია, 2015 წელს უკვე მივიღეთ კანონი სკოლამდელი განათლების შესახებ, მაგრამ იმის გამო, რომ სისტემა საკმარისად განვითარებული არ არის, გარკვეული დრო გვჭირდება, იმისთვის, რომ სფეროში შემოვიტანოთ და დავნერგოთ ეროვნული სტანდარტები. ჩვენი მიზანია, სკოლამდელი და ადრეული განათლება ხელმისაწვდომი გავხადოთ 3-დან 6 წლამდე ბავშვების 90 პროცენტისთვის მაინც, მხოლოდ 55 პროცენტისთვის ხელმისაწვდომობა, რაც ახლა სოფლებში გვაქვს, მიუღებელია.
ჩვენ ისეთი კანონი გვაქვს, რომელიც გარანტიას და უფლებას აძლევს ყველა ბავშვს, მიიღოს განათლება. სამწუხაროდ, არ გვაქვს საკმარისი ინფრასტრუქტურა, ადამიანური რესურსი, რომ ქაღალდზე დაწერილი გარანტირებული უფლებები რეალობად ვაქციოთ, განსაკუთრებით კი ეს შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ბავშვებს ეხებათ.
მეცნიერულად დამტკიცებულია, რომ ადრეულ განათლებაში ინვესტიციების ჩადება ქვეყნის განვითარებისთვის კრიტიკული მნიშვნელობისაა. მოხარული ვარ, რომ ამჟამად განათლების სექტორის განვითარება იმ ოთხი უმთავრესი პრიორიტეტიდან ერთ-ერთია, რომელიც მთავრობამ დასახა. როგორც მსოფლიო ბანკის წარმომადგენლებმა ახსენეს, განათლების სისტემის გლობალური განვითარების ძალიან მნიშვნელოვანი გამოწვევაა ფინანსების შეზღუდულობა, რადგანაც ჩვენ დაბალი ან საშუალო შემოსავლების ქვეყანას ვეკუთვნით. ჯერ არ გვაქვს იმის შესაძლებლობა და გლობალური პარტნიორობა, რომ კრიტიკულად მნიშვნელოვანი ინვესტიციები ჩავდოთ განათლების სექტორში.“ მისი თქმით, ამჟამად განათლების კომიტეტი, სამინისტროსთან ერთად, მუშაობს, ქვეყანაში სკოლამდელი დაწესებულებებისა და ადამიანური რუსურსების შესახებ ინფორმაციის შეგროვებაზე, რომელიც განთავსდება ვებგვერდზე. მიღებული იფნორმაციით გაანალიზდება სისტემაში არსებული ხარვეზები.
რატომ უნდა გვაღელვებდეს საქართველოს სკოლამდელი განათლების მდგომარეობა? — ამის შესახებ ფორუმზე საერთაშორისო ეკონომიკური სკოლის წარმომადგენელმა ფლორიან ბირმანმა კვლევის პერეზენტაცია გააკეთა, რომელიც დეტალურად განიხილავს საქართველოში ადრეული განათლების ხარისხსა და ხელმისაწვდომობას. მისმა პრეზენტაციამ განსაკუთრებული ყურადღება ეკონომიკურ ჭრილში დანახული პერსპექტივებით მიიქცია, რომლის საილუსტრაციოდ ცნობილი ეკონომისტისა და ნობელის პრემიის ლაურეატის, ჰეკმანის მიერ განხორციელებული „პერის პროგრამის“ დეტალები წარმოადგინა.
„სამი თვის წინ, ჩემთვის რომ გეკითხათ, რას ვფიქრობ საბავშვო ბაღებზე, ალბათ, გამეცინებოდა, იქიდან გამომდინარე, რომ მე ეკონომისტი ვარ, ეკონომიკურ საკითხებზე ვმუშაობ — ამბობს ფლორიანი, — მაგრამ იმის შემდეგ, რაც მუშაობა დავიწყე აქ წარმოდგენილ იუნისეფის ჯგუფთან, მათ დამარწმუნეს, რომ უნდა მემუშავა ამ მიმართულებით და ჯვაროსნებივით დავიწყეთ ბრძოლა. გავხდი „ჯვაროსანი“, რომელიც მხარს უჭერს იდეებს, რომელსაც ერთი რეალური გამოცდილების მაგალითზე გაგაცნობთ და მიხვდებით, რატომ ვარ ასე ენთუზიაზმით განწყობილი. საქართველო არ არის ძალიან ცუდ მდგომარეობაში, კარგი პროგრესია მიღწეული, ძალიან შთამბეჭდავი რამ ხდება სკოლამდელ სექტორში და ეს, მთავრობასთან ერთად, იუნისეფის დამსახურებაა. ის დიდი ხნის განმავლობაში ხელს უწყობს სკოლამდელი განათლების განვითარებას. მიუხედავად ამისა, ჯერ კიდევ გრძელი გზა გვაქვს გასავლელი, დეფიციტი კიდევ დიდია საქართველოს სკოლამდელ სექტორში.“
მისი თქმით, საქართველოში ერთ-ერთ მთავარ გამოწვევად რჩება საბავშვო ბაღების მცირე რაოდენობა, მთავარია დაწესებულებები მოსახლეობის შესაბამისობაში იყოს. 2011-12 წლების მონაცემებით, საქართველოში 1244 ბაღი ფუნქციონირებს და მათგან თბილისში 157-ია, ხოლო იმერეთში — 237, დასახელებულ ქალაქსა და რაიონს შორის განსხვავებაა მოსახლეობის რაოდენობის მხრივ, ამიტომაც, თბილისში ბაღების რაოდენობა აუცილებლად უნდა გაიზარდოს. პრობლემაა ასევე ბაღში დასაქმებულთა რაოდენობა და მათი კვალიფიკაცია. 1244 ბაღში დასაქმებულია გარკვეული რაოდენობის სპეციალისტი, რომლებმაც განათლება საბჭოთა სისტემაში მიიღეს და წარმოიდგინეთ, როგორი გასაუმჯობესებელია მათი კვალიფიკაცია, ამბობს ფლორიან ბირმანი. შედარებით ახალგაზრდები კი, ამ სპეციალობით ვეღარ იღებენ განათლებას, რადგან უნივერსიტეტებში ეს ფაკულტეტი აღარ არსებობს. ამიტომაც მთავარ გამოწვევად მიიჩნევს ახალგაზრდა კადრების მომზადებასა და შეყვანას ბაღებში.
ფლორიან ბირმანი ჰეკმანის მიერ განხორციელებულ პროგრამას საკმაოდ ამბიციურს უწოდებს და ამბობს, რომ მან, ნობელის პრემიის მიღების შემდეგ, ძირითადი ფოკუსირება სწორედ სკოლამდელ განათლებაზე დაიწყო, რაც ხაზს უსვამს სკოლამდელი განათლების მნიშვნელობას. „პერის პროგრამა“1962-1967 წლებში განხორციელდა და, ძირითადად, მოიცავდა სიღარიბის ზღვარს მიღმა მყოფ აფროამერიკელ 3-4 წლის ბავშვებს. ექსპერიმენტის ჩატარების შემდეგ საკმაოდ დიდი დრო — 50 წელი გავიდა. აქედან გამომდინარე, საშუალება გვეძლევა, დავაკვირდეთ სკოლამდელი განათლების მნიშვნელობას გრძელვადიან პერსპექტივაშიც. საკმაოდ ამბიციური პროგრამა მიზნად ისახავდა სიღარიბის ზღვარს მიღმა მყოფი აფროამერიკელი 3-4 წლის ბავშვების მაღალი ხარისხის სკოლამდელი განათლებით უზრუნველყოფას. სერტიფიცირებული ბაკალავრის ან მაღალი ხარისხის მქონე საჯარო სკოლის მასწავლებლები ბავშვებს ყოველდღე 2,5-საათიან მეცადინეობებს უტარებდნენ. საშუალოდ, ერთ მასწავლებელზე 6 ბავშვი მოდიოდა და ისინი ჩართულები იყვნენ აქტივობებში.
კვირაში ერთხელ, მასწავლებლები ოჯახს სტუმრობდნენ და საათნახევრიანი შეხვედრით დედას საგანმანათლებლო პროცესში ჩართვაში ეხმარებოდნენ. პროგრამის მიერ გაწეული დანახარჯი ერთ ბავშვზე შეადგენდა, საშუალოდ, 11 300 დოლარს (2007 წლის ნომინირების მიხედვით).
„პერის პროგრამის“ შესწავლამ აჩვენა, რომ დახარჯულ 1 დოლარს მოაქვს 14-პროცენტიანი უკუგება, რაც ბევრად აღემატება ფასიანი ქაღალდების ბაზარზე მიღებულ მოგებას (7,2%). შეფასებებიდან გამომდინარე, სკოლამდელ განათლებაში განხორციელებული ინტერვენცია ბევრად მომგებიანია საზოგადოებისთვის.
ბავშვებს, რომლებიც მონაწილეობდნენ პროექტში და მიიღეს სკოლამდელი განათლება, ფაქტობრივად, ოთხჯერ გაეზარდათ შესაძლებლობა, მიეღოთ უფრო მაღალი შემოსავალი. 30 პროცენტით მეტ ბავშვს აქვს საკუთარი სახლი, მასთან შედარებით, ვინც პროგრამაში არ მონაწილეობდა. ამ ბავშვების 41 პროცენტს არ უწევს სახელმწიფო შემწეობის მიღება. „გარდა ეკონომიკისა, სკოლამდელი განათლება ხელს უწყობს პიროვნების ჩამოყალიბებას და ის გახდა საჯარო განათლების უმნიშვნელოვანესი შემადგენელი ნაწილი. სკოლამდელ განათლებას შეიძლება უფრო მეტი მნიშვნელობა ჰქონდეს, ვიდრე ადამიანური კაპიტალის ფორმირებაა. მისი წყალობით ინდივიდებს მორალური ღირებულებები და სოციალური ფასეულობებები უყალიბდებათ.“ — ამბობს ფლორიან ბირმანი.
რა ხდება ამ მხრივ საქართველოში? რამდენად მნიშვნელოვნად არის აღქმული ბაღების როლი ბავშვების განვითარების პროცესში? ბაღის აღმზრდელებისგან შემდგარი ფოკუს-ჯგუფების შეხედულებების შესახებ ჳSჶT-ის კვლევიდან ვიგებთ, რომ მშობლებისთვის ბავშვების ბაღში ტარების მიზეზი ის არის, რომ მათ სურთ, ჰქონდეთ თავისუფალი დრო ან მუშაობენ და ვერ ახერხებენ ბავშვებზე ზრუნვას. სპეციალური საჭიროების მქონე ბავშვის მშობელი იმიტომ ცდილობს ბავშვი ბაღში ატაროს, რომ მიიღოს ინკლუზიური განათლების სერვისები, ბაღებში არსებული კარგი კვება და სკოლამდელი განათლება. ბაღის პერსონალი კი, კვალიფიციურობასა და ანაზღაურებაზე ამახვილებს ყურადღებას.
კვლევაში შესული ეს ციტატა ჯგუფებში ბავშვების გადამეტებულ რაოდენობას ეხება: „ყველაზე დიდი პრობლემა ის არის, რომ ერთ მასწავლებელზე ბავშვების ძალიან დიდი რაოდენობა მოდის, რაც ხელს უშლის წესრიგს და ქმნის ქაოსს, შეუძლებელია სათანადო ყურადღება მიაქციო თითოეულ ბავშვს.“ ზოგიერთ რეგიონში, მაგალითად, ქვემო ქართლში, ერთ მასწავლებელზე 27 ბავშვი მოდიოდა.
მოხსნის თუ არა მეტი დაფინანსება ყველა პრობლემას? — ამის შესახებ ფორუმის მონაწილეები თანხმდებიან, რომ განვითარების შემაფერხებელი ფაქტორი ჯერ კიდევ მწირი დაფინანსებაა, შესაბამისად, შეზღუდული რესურსები კარგად უნდა იქნეს პრიორიტიზირებული და მიმართული, მკაფიოდ უნდა იყოს გარკვეული რისი მიღწევა გვსურს.
ადრეული და სკოლამდელი განათლების შესახებ პოლიტიკის ფორუმზე შემუშავებული რეკომენდაციები საფუძვლად დაედება განათლებისა და მეცნიერების ეროვნული სტრატეგიისა და სამოქმედო გეგმის შემუშავებას და ხელს შეუწყობს სკოლამდელი და ადრეული განათლების შესახებ კანონის განხორციელებას.
|