2017-11-15 „დედაენის“ ავტორი იაკობ გოგებაშვილია!
ჩვენ ხელთა გვაქვს გაზეთ „ახალი განათლების“ პუბლიკაცია (26. ხ. 2017) „იაკობ გოგებაშვილის მემკვიდრეობა — მარად ახალი გამოწვევა“. სამწუხაროდ, ისეთი შთაბეჭდილება იქმნება, რომ იაკობ გოგებაშვილის მემკვიდრეობა ეწირება კერძო ინტერესებს... პუბლიკაციაში დასმული მთავარი კითხვა ეს არის: „რა დაეწეროს იაკობ გოგებაშვილის მეთოდით შედგენილ „დედაენას“ გარეკანზე: ავტორი — იაკობ გოგებაშვილი თუ „შედგენილია იაკობ გოგებაშვილის მიხედვით“. ცხადია, განსხვავება დიდია: პირველი ვარიანტი აღიარებს, რომ „დედაენის“ ავტორი არის იაკობ გოგებაშვილი, ხოლო მერე ვარიანტის მიხედვით იაკობ გოგებაშვილი არ არის „დედაენის“ ავტორი... პრაქტიკულად ასეც მიაჩნიათ: დღეს სკოლაში „მიხედვით“ შედგენილი ორი „დედაენაა“; განათლების სამინისტროს სახელმძღვანელოთა ნუსხაში ერთი „დედაენის“ ავტორებად ნ. გორდელაძე და გ. ჩხენკელი მოიხსენიება, მეორის ავტორებად — ნ. და ე. მაღლაკელიძეები; ი. გოგებაშვილის, როგორც ავტორის, ხსენებაც არაა ოფიციალურ ნუსხაში...
მოდით, კითხვები ასე დავსვათ: ვინ არის ი. გოგებაშვილი და რა უფლებები აქვთ „დედაენის“ გამომცემლებს? რას მიენიჭა არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნული ძეგლის სტატუსი და როგორი უნდა იყოს დამოკიდებულება ამ ძეგლისადმი? ვინ უნდა დაიცვას ძეგლის ინტერესი და როგორ დავიცვათ ძეგლი ხელყოფისაგან?
ვისაუბრებთ იმის შესახებ, რაც არაერთგზის თქმულა და დაწერილა, რის მიხედვითაც მიენიჭა ძეგლის სტატუსი „დედაენას“...
არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნული ძეგლის სტატუსი მიენიჭა „დედაენას“ — საანბანე სახელმძღვანელოს შედგენის იაკობ გოგებაშვილისეულ მეთოდს“. როცა მეთოდზე ვსაუბრობთ, უპირველესად არსებითია ის, რით ვიწყებთ ანბანის სწავლებას. პირველ გაკვეთილად „ია. აი ია“ — ესაა ქართული კულტურის ისტორიაში უდიდესი აღმოჩენა, იაკობისეული ეპოქალური მიგნება. „დედაენამდე“ (და მერეც) ქართულ სინამდვილეში ათზე მეტი საანბანე სახელმძღვანელო იყო, რომელთაც კონკურენცია ვერ გაუწიეს იაკობის ქმნილებას; სწორედ იაკობისეულმა დასაწყისმა მიანიჭა ამ მეთოდს შეუცვლელის სტატუსი. „ია. აი ია“-თი დაწყება ნებისმიერი საანბანე წიგნისა უკვე „იაკობ გოგებაშვილია“ და არა „მიხედვით შედგენილი“...
ძეგლად ქცეული მეთოდის ერთ-ერთი უმთავრესი ღირსება ისაა, მეორე გაკვეთილიდან როგორი თანმიმდევრობით ისწავლება ქართული ანბანი. იაკობი განმარტავს და ასაბუთებს, რატომ შეირჩა ასეთი თანმიმდევრობა; მაგ., „კ“ რატომ უსწრებს „ვ“-ს: არ შეიძლება მათი ადგილების გაცვლა (თავის ოპონენტებს უხსნის), „ჯერ იმიტომ, რომ მასვე გაებუტება გენეტური მეთოდი, რადგანაც რთული ასო წინ მოექცევა უფრო მარტივსა, რომელიც პირველის ელემენტს შეადგენს (იგულისხმება გრაფიკულად — გ.გ.), მერმე იმიტომ, კ მკაფიოდ გამოთქმისათვის ბევრად ადვილია ვ-ზე და ადვილადვე უერთდება, უკავშირდება ყოველს გვარს ასოსა, კითხვის პროცესს აადვილებს“. სხვა შემთხვევაში: ხ უსწრებს ს-ს. თითქოს ს უფრო მარტივია ხ-ზე, მაგრამ: „ხ მარჯვნივ ნახევარ რგოლით თავდება; ასო ს-ს კი მარჯვნივ მრუდე რკალი აქვს, — და რადგან რგოლის წერა უფრო ადვილია მრუდე რკალზედ, ამიტომ ხ უფრო ადვილ საწერად უნდა ჩაითვალოს. ესეც რომ არ იყოს, ს-ს მეორე ადგილს ვერ მივსცემდით, რადგანაც იმისთანა ადვილ ასოსთან შეერთებით, როგორიც არის ე, თქვენ ვერ შეადგენთ რეალურის, დასახატავი საგნის სახელსა, ხ-ს ხმარებით კი სდგება იმისთანა მარჯვე სიტყვა, როგორც ხე“. როცა „მიხედვით“ შედგენილ სახელმძღვანელოში ეს თანმიმდევრობა უცვლელად მეორდება, გაუგებარია, რატომ არაა ეს სახელმძღვანელო გოგებაშვილისა და არის სხვა ავტორისა, ანუ „მიხედვით შედგენილი“?
იაკობი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ანიჭებს საანბანე სიტყვის შემდეგ მოცემული საკითხავი ტექსტის სტრუქტურას; პრინციპი ესაა: მარტივიდან რთულისაკენ, ნაცნობიდან უცნობისაკენ. ამიტომ ჯერ თითო სიტყვაა მოცემული, მერე ფრაზები — ორსიტყვიანი, სამსიტყვიანი და ა.შ. სამწუხაროდ, „მიხედვით“ შედგენილ „დედაენებში“ ეს პრინციპიც ირღვევა, რაც ხელყოფაა ეროვნული ძეგლისა. ცვლილება ხშირად თვითმიზნურია: „ავტორობის“ ინტერესი ამგვარი ცვლილებისაკენ უბიძგებს მათ... მაგალითად, ერთ-ერთ „მიხედვით დედაენაში“ მეორე გაკვეთილში სიტყვათა იაკობისეული თანმიმდევრობა (ათი. თითა. თათი. თითი) ასე გადალაგდა — თითი. თათი. თითა. ათი. არადა იაკობი განმარტავდა: „აქ ყოველი შემდეგი სიტყვა, გასაადვილებლად კითხვის პროცესისა, უნდა იწყებოდეს იმ მარცვლით, რომლითაც თავდება წინა სიტყვა“... ცვლილების ინტერესმა იაკობის პრინციპი დაარღვია... ისევ ძეგლის ხელყოფა...
სიტყვამ მოიტანა და ცვლილების აუცილებლობაზეც ვისაუბრებთ ქვემოთ. ახლა ის ვთქვათ, რომ იაკობი იმასაც აქცევდა ყურადღებას, საკითხავ ტექსტში რამდენჯერ მეორდება შესასწავლი ასო, რამდენჯერ — წინა გაკვეთილზე შესწავლილი ასო, რამდენჯერ იმის წინაზე და ა.შ... და კიდევ: „ყოველი ახალი სიტყვა აუცილებლად უნდა იყოს გამეორებული შემდეგ გაკვეთილებში რამდენჯერმე, რათა ღრმად ჩაებეჭდოს ბავშვს მეხსიერებაში“. ასეა დაბალანსებული მთელი საანბანე წიგნი...…ესეც ძეგლადქცეული მეთოდის შემადგენელი ნაწილია... სამწუხაროდ, ცვლილების თვითმიზნურმა სურვილმა „მიხედვით დედაენებში“ შეიწირა ეს პრინციპიც...
სასვენი ნიშნები? დიახ, საანბანე ნაწილში პრინციპულია სასვენ ნიშანთა საკითხიც... აქაც ვცოდავთ...
„ახალ განათლებაში“ ჟურნალისტი კითხვას უსვამს რესპონდენტს: „იქნება თუ არა გამართლებული „დედაენის“ უცვლელი სახით შეტანა სკოლაში“? რესპონდენტის (ქ-ნი თ. ჯაყელის) პასუხი ერთმნიშვნელოვანია: „გოგებაშვილის „დედაენის“ უცვლელი სახით შეტანა გარკვეულ უხერხულობას რომ გამოიწვევს, ალბათ, ამაზე არავინ დავობს“... რა თქმა უნდა, ასეა. მაგრამ რა უნდა შეიცვალოს და რით, ეს უკვე პრობლემაა. ჯერ ის ვთქვათ, იაკობის პრინციპული მოთხოვნა ის იყო, რომ „დედაენა“ „არ უნდა მოკლებოდა გაუკეთესებას“! თავის ანდერძში კატეგორიულად ითხოვდა წერა-კითხვის საზოგადოებისგან, ვისაც დაუტოვა საპატრონოდ „დედაენა“, აუცილებლად შეეტანათ საჭირო ცვლილება, მაგრამ მხოლოდ მაშინ, თუ ამ ცვლილებას დაეთანხმებოდა საზოგადოების გამგეობის სამი მეოთხედი... ანუ, გამომცემელს ინდივიდუალური თვითნებური ცვლილება ეკრძალება ი. გოგებაშვილის ნებით...
იაკობის მოთხოვნით, უპირველესად ცვლილება უნდა შეეხოს „დედაენის“ ენობრივ სახეს — ტექსტები შესაბამისობაში უნდა მოვიდეს თანამედროვე ქართული ენის ნორმებთან; ასევე, ლექსიკა უნდა შეიცვალოს (განიტვირთოს) იაკობისდროინდელი დიალექტური თუ არაქართული სიტყვებისაგან... ამგვარი ცვლილებები რედაქციული ცვლილებებია და ესეც პრინციპია იაკობისა. ანუ: ანბანის სწავლების იაკობისეული მეთოდი ითვალისწინებს სისტემატურ აუცილებელ „გაუკეთესებას“ სახელმძღვანელოსი... ოღონდ ეს არ უნდა იყოს ცვლილება ცვლილებისათვის. მაგალითად, ერთ-ერთ „მიხედვით დედაენაში“ მესამე გაკვეთილზე „საათის“ ნაცვლად შემოტანილია „თასი“. რატომ? გაუგებარია. იაკობის პრინციპით, ნახატსა და სიტყვას შორის უნდა იყოს ზუსტი შასაბამისობა („სურათის შემწეობით ბავშვი ნახევარს ცოდნას სრულს ცოდნად გადააქცევს, გაურკვეველს წარმოდგენას — გარკვეულად, არასრულს სახეს საგნისას — სრულ სახედ“). სურათს რომ ნახავს ბავშვი, ის ზუსტად უნდა მიხვდეს, რა წერია სურათის ქვეშ. აქ რა ხდება? თასის შემთხვევაში ნახატის მიხედვით ბავშვმა შეიძლება თქვას, ესააო ჯამი, სასმისი, თასი... ეს უკვე დარღვევაა იაკობის პრინციპისა. სხვა მაგალითი: მეორე „მიხედვით დედაენაში“ „მაშა“ შეიცვალა „შეშით“. რატომ? ბავშვმა არ იცის მაშა რა არისო. არადა, სადაც შეშაა, იქ მაშაც არის... ესაა სწორედ ცვლილება ცვლილებისათვის, რაც პრინციპულად ეწინააღმდეგება ი. გოგებაშვილის მეთოდს; ეს არაა გაუმჯობესება, ეს ხელყოფაა ძეგლისა...
იაკობთან ბოლო შვიდ გაკვეთილზე საანბანე სიტყვის ნაცვლად ფრაზებია წარმოდგენილი (ორი ორსიტყვიანი და ხუთი სამსიტყვიანი), იმიტომ რომ, იაკობს მიაჩნდა: „ხალისსაც ძლიერ უმატებს გაკვეთილს ეს ფრაზა... ადამიანს ახალისებს არა განმარტოებული საგნები, არამედ მათი კავშირი... ენის სიცოცხლე იწყება ფრაზებიდან და რამდენადაც ადრე გადახვალთ ფრაზებზე, იმდენად უფრო უკეთესია.“ ერთ-ერთ „მიხედვით დედაენაში“ ფრაზები მოხსნეს... აი, ამგვარი ცვლილებაა შეუსაბამო ძეგლთან, ანუ იაკობისეულ პრინციპთან...
ცვლილება უნდა ემსახურებოდეს „დედაენის“ განწმენდას შეცდომებისაგან, რადგან „სახელმძღვანელო უნდა იყოს უშეცდომო“; უმნიშვნელო შეცდომა საანბანე სახელმძღვანელოსთვის არ არსებობს; „ისე საჭირო არასდროს არ არის ამ კანონის დაცვა, როგორც სწავლის დასაწყისში“ (ჩვენ მიერ მოყვანილი ყველა ციტატა ი. გოგებაშვილისაა). ერთი მარტივი მაგალითი სერიოზული ენობრივი შეცდომისა: იაკობისეულ ტექსტშია — „იას ყვავილი ასხია“; „მიხედვით დედაენაში“ აქ ერთყვავილიანი ია დახატეს... ეს სერიოზული გადახვევაა იაკობისეული მეთოდიდან...
ასე რომ, ცვლილების შეტანა „დედაენაში“ აუცილებელია, მაგრამ არა ასეთი ცვლილებებისა... ამ ტიპის უზუსტობებზე ხანგრძლივი საუბარი შეიძლება; ეს ვიკმაროთ დღეისათვის...
ჩვენი ღრმა რწმენით, კულტურისა და ძეგლთა დაცვის სამინისტროს სისტემაში შემავალი სსიპ საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტოს შესაბამისმა კომისიამ „დედაენასთან“ მიმართებით თავისი ფუნქცია ვერ შეასრულა. მას საკონკურსოდ წარდგენილ სახელმძღვანელოთაგან ერთი უკეთესი უნდა შეერჩია და მისთვის უნდა მიეცა რეკომენდაცია; მას ყველა აქ ჩამოთვლილი პრინციპი (და სხვაც) უნდა გაეთვალისწინებინა და დაეცვა ეროვნული ძეგლი ხელყოფისაგან; მან იცის (ყოველ შემთხვევაში უნდა სცოდნოდა), რომ კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლი შეჯიბრობითობის პრინციპს არ ექვემდებარება; უნდა დაეცვა ეროვნული ძეგლის ინტერესი და არა კონკრეტული გამომცემლობისა თუ „ავტორებისა“... მაგრამ როგორც ჩანს, ჩვენში „ძნელია“ ასეთი ობიექტური გადაწყვეტილების მიღება (მიზეზთა გამო...)... ამიტომ სხვა გამოსავალი უნდა მოიძებნოს; ჩვენი აზრით:
არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნული ძეგლის „დედაენის“ (საანბანე სახელმძღვანელოს შედგენის იაკობ გოგებაშვილისეული მეთოდის) დაცვის მიზნით უნდა შეიქმნეს სახელმწიფო კომისია, რომელიც დაკომპლექტდება პროფესიონალებით და მოამზადებს იაკობ გოგებაშვილის მიერ შედგენილ „დედაენას“ სასწავლო პროცესისათვის (ანალოგიისათვის გავითვალისწინოთ: „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის დამდგენი მუდმივი სახელმწიფო კომისია)... ასე გადავარჩენთ და შევინარჩუნებთ უნიკალურ „დედაენას“. ეს არ ნიშნავს იმას, რომ სხვას ეკრძალება ალტერნატიული საანბანე სახელმძღვანელოს შედგენა; არის კიდევაც სკოლაში ასეთი სახელმძღვანელო (ჯგუფის ხელმძღვანელი ვ. როდონაია), რომელიც პირველ გაკვეთილზე „ა“ ასოს „აკვარიუმითა“ და „აქლემით“ ასწავლის; ოღონდ ასეთ სახელმძღვანელოს არ უნდა ერქვას „დედაენა“, რადგან „დედაენა“ იაკობის საავტორო სახელია (კომპოზიტიც მისი შექმნილია საგანგებოდ სახელმძღვანელოსათვის)...
ერთი რამის გათვალისწინებაც გვმართებს: 2016 წლიდან „ქართული ანბანის სამი სახეობის ცოცხალი კულტურა“ ნომინირებულია იუნესკოს ზოგადსაკაცობრიო კულტურული მემკვიდრეობის წარმომადგენლობით ნუსხაში. ამ ნომინაციის მნიშვნელოვან ნაწილადაა მიჩნეული „დედაენა“ — ქართული საანბანე სახელმძღვანელოს შედგენის იაკობ გოგებაშვილისეული მეთოდი“! და: საერთაშორისო კონვენციების შესაბამისად, კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლთა დაცვა ხორციელდება ორ დონეზე — ეროვნულზე და საერთაშორისოზე! კეთილი ვინებოთ და დავიცვათ „დედაენა“!..
მაგრამ სანამ სახელმწიფო ყოველივე ამის ორგანიზებას შეძლებს, ასე ვთქვათ:
„დედაენა“ — პირველი კლასის საანბანე სახელმძღვანელო — თუ იწყება „აი ია“-თი და შემდგომ გრძელდება გოგებაშვილისეულად, ამგვარი სახელმძღვანელოს ავტორი არის იაკობ გოგებაშვილი! არავითარი „გოგებაშვილის მიხედვით“!..
ცალკე თემაა ანბანს შემდგომ საკითხავი ნაწილი „დედაენისა“; მისი შედგენისას არსებითია არ დაირღვეს იაკობისეული ორი მთავარი პრინციპი: ეროვნულობა და ზნეობრიობა!...
გიორგი გოგოლაშვილი
იაკობ გოგებაშვილის საზოგადოების თანათავმჯდომარე
|