2017-11-09 იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენა“ თანამედროვე სკოლაში
„დედა ენამ“, რომლის შექმნას იაკობ გოგებაშვილმა რამდენიმე ათეული წელი შეალია, საბოლოო სახე 1912 წლის გამოცემისათვის მიიღო (ანუ 36 წლის შემდეგ მისი პირველი გამოცემიდან) და მომდევნო რამდენიმე წლის განმავლობაშიც გამოიყენებოდა სასწავლო პროცესში. მოგვიანებით იგი სხვა წიგნებით ჩანაცვლდა, თუმცა სამართლიანად მიჩნეულია, რომ მის ბაზაზე, გოგებაშვილის მეთოდის მიხედვით მომზადდა ვალერიან რამიშვილის „დედა ენა“, რომელიც ე.წ. საბჭოთა პერიოდში ათწლეულების მანძილზე წერა-კითხვის სწავლების ერთადერთი სახელმძღვანელო იყო საქართველოში. რაც შეეხება იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენას“, იგი უცვლელი სახით დაიბეჭდა ამ 35 წლის წინათ, მაგრამ სკოლაში პრაქტიკულად არ დანერგილა. მიზეზი, რის გამოც იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენა“ სასწავლო პროცესში პირვანდელი სახით აღარ გამოიყენება, სავსებით გასაგებია: ამ ასწლოვან წიგნში დღეს უკვე დაგროვდა ისეთი ენობრივი ფორმები, რომლებიც თანამედროვე ქართულ ენაში აღარ გვხვდება. გარდა ამისა, „დედა ენის“ შავ-თეთრი ილუსტრაციები და პოლიგრაფიული ხარისხი, რაც თავის დროზე მოწინავე ტექნოლოგიების გამოყენებით შესრულდა, ცხადია, აღარ აკმაყოფილებს თანამედროვე სახელმძღვანელოს მოთხოვნებს. ჩვენ გადავწყვიტეთ, მოგვემზადებინა იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენის“ განახლებული გამოცემა, სადაც შენარჩუნებული იქნებოდა ტექსტუალური მასალა იმგვარად, რომ მცირედი რედაქტირება ჩაუტარდებოდა მხოლოდ იმ ენობრივ ფორმებს, რომლებიც თანამედროვე ქართულში შეცვლილია. ბუნებრივია, შავ-თეთრი ილუსტრაციები შეიცვლებოდა ფერადი ნახატებით ისე, რომ ილუსტრაციათა სტილისტიკა მეტისმეტად განსხვავებული არ ყოფილიყო. გარდა ამისა, იმისათვის, რომ წიგნი თანამედროვე საგანმანათლებლო სტანდარტებთან (უპირველეს ყოვლისა კი ეროვნულ სასწავლო გეგმასთან) შესაბამისი ყოფილიყო, გაჩნდა დამატებითი გვერდებიც, სადაც კითხვის, წერის და ზეპირმეტყველების განმავითარებელი სავარჯიშოებია მოთავსებული. საანბანო ნაწილს შესავალში აქვს წარწერა: შედგენილი იაკობ გოგებაშვილის მიერ. სახელმძღვანელოს გარეკანს კი აწერია: „დედა ენა“, იაკობ გოგებაშვილის მიხედვით. ცნობარში აღნიშნულია: გამოსაცემად მოამზადეს — ნინო გორდელაძემ, გვანცა ჩხენკელმა. კონსულტანტი — ნინო რამიშვილი, ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა.
საკუთრივ იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენის“ საბოლოო, 1912 წლის გამოცემა ორი ნაწილისაგან შედგება: პირველ, მომცრო ნაწილში (ქვესათაურით „ქართული ანბანი“) მოცემულია მხოლოდ საანბანო პერიოდის მასალა (გავიხსენოთ, რომ იმ დროს ამ წიგნს ერთი სასწავლო წელი ეთმობოდა); მეორე, უფრო მოზრდილ წიგნს (ქვესათაურით „ანბანის შემდგომ საკითხავი წიგნი“), რომელშიც მრავალი სხვადასხვა ტიპის ტექსტია ანბანისშემდგომი პერიოდისათვის, ორი წელი ეთმობოდა. „დედა ენის“ განახლებული გამოცემაც ორი ნაწილისაგან შედგება (ეს ნაწილები ერთ წიგნშია თავმოყრილი): პირველს „ქართული ანბანი“ ჰქვია, ხოლო მეორეს — „დედა ენის კვალზე“. სწორედ ამიტომ მიგვაჩნია, რომ სახელმძღვანელოს გარეკანზე უნდა ეწეროს — „დედა ენა“, იაკობ გოგებაშვილის მიხედვით. სახელმძღვანელოს პირველი ნაწილი, სადაც აღნიშნულია, რომ ის შედგენილია იაკობ გოგებაშვილის მიერ, ზედმიწევნით მიჰყვება გოგებაშვილის გამოცემას; კერძოდ, უცვლელია ასოების შემოტანის რიგი. ეს კი ძალზე მნიშვნელოვანია. გოგებაშვილის „დედა ენა“ ხომ წერა-კითხვის შემსწავლელი წიგნია. სწორედ წერის თვალსაზრისით არის უნიკალური ასოთა ასეთი თანმიმდევრობა: გოგებაშვილს ჩინებულად აქვს დაცული პრინციპი — მარტივიდან რთულისაკენ, ყოველი მომდევნო ასოს მოხაზულობას აადვილებს წინას ცოდნა. ძირითადად შენარჩუნებულია აგრეთვე: მთავარი სიტყვა, რითაც იხსნება ახალი ასო-ბგერა; სიტყვები და ფრაზები, რომლებიც კითხვაში სავარჯიშოდაა განკუთვნილი; გვერდის ბოლოში მოცემული ასოებისა და სიტყვების გამოწერის ნიმუშები. აქ შეტანილი ყველა ცვლილება თანამედროვე ბავშვის ინტერესს ექვემდებარება.
სახელმძღვანელოს მეორე ნაწილშიც უმთავრესად იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენიდან“ აღებული ტექსტებია. აქაც ტექსტებში ჩატარებულია აუცილებელი სარედაქციო ცვლილებები. არსებითი განსხვავება მხოლოდ სავარჯიშოებშია.
ტექსტები, რომლებიც ვერ დაეტია პირველკლასელთათვის განკუთვნილ წიგნში, გადავა მეორე კლასის სახელმძღვანელოში, ხოლო მოზრდილი მოცულობის შემეცნებითი ტექსტების ნაწილი მე-3 და მე-4 კლასების წიგნებშიც მოხვდება.
იმისათვის, რომ „დედა ენა“ თანამედროვე მოთხოვნებთან სრულად შესაბამისი იყოს, ბუნებრივია, საკმარისი არაა მხოლოდ სარედაქციო ცვლილებები მოსწავლისათვის განკუთვნილ წიგნში — საჭირო გახდა კიდევ რამდენიმე კომპონენტის დამატება. ესენია, უპირველეს ყოვლისა, მასწავლებლისათვის განკუთვნილი მეთოდური სახელმძღვანელო (ანუ მასწავლებლის წიგნი) და ორი დამატებითი რვეული, ამათგან ერთი დედნის ფუნქციას ასრულებს და დართული აქვს საწერი ბადე წიგნში მოცემული გადასაწერი დავალებებისათვის, ცხადია, მასაც ერთვის კომენტარი — „შედგენილია იაკობ გოგებაშვილის მიხედვით“; მეორე რვეული კი უშუალო კავშირშია მოსწავლის წიგნთან, მასში წარმოდგენილია დამატებითი სავარჯიშოები. ეს რვეული შედგენილია თანამედროვე პედაგოგიკის მოთხოვნათა გათვალისწინებით და განკუთვნილია მასწავლებლის ხელმძღვანელობით კლასში სამუშაოდ.
რვეულის ქვედა ნაწილში მოთავსებულია გოგებაშვილისეული ბადე (მისი ზომები აბსოლუტური სიზუსტით ემთხვევა 1912 წლის გამოცემას) და ამ ბადეში გამოსაწერი სხვადასხვა ელემენტები. ერთადერთი განსხვავება ისაა, რომ 1912 წლის გამოცემაში ბადის ხაზები შავ ფონზე თეთრად მოჩანს, განახლებულ გამოცემაში კი — თეთრ ფონზე ლურჯად. გარდა ამისა, საგანგებოდ გამუქებულია მთავარი ხაზი, შემდგომში ე.წ. ცალხაზიანი რვეულის ღერძი. იწყება ყველაზე მარტივი ელემენტით (მოკლე ვერტიკალური ხაზი ბადის შუაში) და თანდათანობით რთულდება.
უკვე ას წელზე მეტია, რაც საქართველოში იაკობ გოგებაშვილის მიერ შექმნილია „დედა ენა“ პატარა მკითხველისათვის მშობლიური ენის შესასწავლად. ეს უნიკალური წიგნი იმსახურებს, რომ ტრადიცია გაგრძელდეს. ამ მემკვიდრეობის შენარჩუნება ძალზე მნიშვნელოვანია სახელმწიფოებრივად, რადგან ქვეყნის კულტურულ წარსულს წარმოაჩენს. სწორედ ამიტომ მიენიჭა გოგებაშვილის „დედა ენის“ შედგენის მეთოდს არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნული ძეგლის სტატუსი.
რაც უფრო სწრაფად მიდის წინ ცხოვრება, სახელმძღვანელო მით უფრო მალე ბერდება, ამიტომ ის მუდმივ განახლებას მოითხოვს. თვითონ იაკობ გოგებაშვილიც განუწყვეტლივ ხვეწდა თავის „დედა ენას“. გოგებაშვილის შემდეგაც, ბუნებრივია, ამ წიგნში ცვლილებები მოხდა და კვლავაც მოხდება, მაგრამ უცვლელი უნდა დარჩეს მისი აგების მეცნიერული პრინციპი, ასოთა სწავლების თანამიმდევრობა, სწავლების მეთოდიკა, მოკლედ რომ ვთქვათ, იაკობ გოგებაშვილის სახელმძღვანელოს უნიკალურობა. ამასთან, ბავშვისთვის შესანიშნავი აღმოჩენა იქნება ის ფაქტი, რომ მისი ოჯახის უფროსი წევრებიც ამავე წიგნით სწავლობდნენ, მათაც იციან, უყვართ და ახსოვთ გოგებაშვილის „აი ია“ და „დედა ენა“.
იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენის“ მიხედვით ჩვენ მიერ შედგენილმა სახელმძღვანელომ 2017 წლის 20 აგვისტოს მოიპოვა საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნულ სააგენტოში შექმნილი სპეციალური კომისიის წევრთა აბსოლუტური უმრავლესობის დასკვნა, რომლის მიხედვითაც დასტურდება, რომ იგი შესაბამისობაშია არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნულ ძეგლთან — იაკობ გოგებაშვილის „დედა ენასთან“, მისი შედგენის მეთოდთან.
ჩვენი პოზიცია ასეთია: იაკობ გოგებაშვილის სახელი, ბუნებრივია, მუდამ უნდა ამშვენებდეს წიგნს, რომელიც მის სიცოცხლეშივე გამოიცა და ჩვენი კულტურის განძია, ხოლო ყველა შემდგომში შექმნილ სახელმძღვანელოს, რომელიც ერთგულად ინარჩუნებს „დედა ენას“, მისი შექმნის პრინციპებს, თუმცა ითვალისწინებს ეპოქასა და თანამედროვე მოსწავლის ინტერესებს და სათანადო ცვილებებს ასახავს, შეესაბამება სატიტულო გვერდი წარწერით: „დედა ენა“, იაკობ გოგებაშვილის მიხედვით. ასეთი მიდგომა დაგვიცავს, არ გაჩნდეს გოგებაშვილის სახელის ქვეშ სხვადასხვა ვერსია, არ შეილახოს მისი უნიკალური გამოცემის თავისთავადობა. გოგებაშვილის წიგნები თავისთავადი სახით მუდამ უნდა გამოიცემოდეს, როგორც არამატერიალური კულტურული მემკვიდრეობის ეროვნული ძეგლი; საქართველოში ყველა ოჯახს უნდა შეეძლოს მისი პირვანდელი და ნამდვილი „სურნელის“ შეგრძნება, მიუხედავად იმისა, რომელი ალტერნატიული გრიფირებული სახელმძღვანელოთი შეისწავლიან დღეს წერა-კითხვას ბავშვები ამ ოჯახებიდან.
ნინო გორდელაძე,
გვანცა ჩხენკელი
|