2017-11-30
მიმდინარე წლის 7 ნოემბერს, საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის სააქტო დარბაზში, შოთა რუსთაველის ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის რუსთველოლოგიის კვლევითი ცენტრისა და საქართველოს პედაგოგთა და მეცნიერთა თავისუფალი პროფკავშირის ორგანიზებით, პროექტის „ვკითხულობთ რუსთაველს“ ფარგლებში, შოთა რუსთაველის 850 წლის და რევაზ სირაძის სახელობის რუსთაველის კლუბის დაარსების 5 წლის იუბილე აღინიშნა სტუდენტთა კონფერენციით — „პავლე ინგოროყვას რუსთველოლოგიური კონცეფციები“. დღეს შემოგთავაზებთ ორ თემას:
მეცნიერების რაინდი პავლე ინგოროყვას პორტრეტისათვის
გიორგი გოგუა
გრიგოლ რობაქიძის უნივერსიტეტის მაგისტრანტი
სამშობლოს უანგარო სიყვარულით გულანთებული მამულიშვილები შემთხვევით როდი ევლინებიან ქვეყანას! ამ დიად კაცთა პანთეონს ვინ რა დამსახურებითა და ღვაწლით შეერთებია, ისტორიის ფურცლებიდანაც კარგად ჩანს. მხოლოდ ესაა, განსხვავებულია მათი ეპოქა, სამოღვაწეო და საბრძოლო ასპარეზი. საერთოა ის ღირებულებები, მრწამსი და სულისკვეთება, დღემდე ერის სიმტკიცის ბურჯად რომ მიგვაჩნია თაობებს.
პავლე ინგოროყვა ერთ-ერთი იმათგანია, ვინც საკუთარი ნიჭით, ენთუზიაზმითა და შრომით ფასდაუდებელი სამსახური გაუწია ქვეყნის კულტურული თვითმყოფადობის წარმოჩენას, მის დაცვასა და შენარჩუნებას. იმ ეპოქის გათვალისწინებით, რომელშიც დიდ მეცნიერს უწევდა მოღვაწეობა, ეროვნული იდეისათვის ბრძოლა მართლაც რომ გმირობის ტოლფასი იყო. რეჟიმის იდეოლოგიურ დოგმატიზმთან ცალსახა წინააღმდეგობაში მოსული ქართული იდენტობის დაცვის ტვირთი, სხვებთან ერთად, პავლე ინგოროყვას მხრებზეც გადადიოდა. საბჭოთა რეპრესიული პოლიტიკა კი მით უფრო დიდ საშიშროებას წარმოადგენდა კაცისთვის, რომლის ხელმოწერაც დამოუკიდებლობის აქტზე იყო აღბეჭდილი. შეუპოვრობისა და სიმტკიცის ამ ხანგრძლივ მატიანეს მეცნიერის ადრეულ წლებამდე მივყავართ, კერძოდ, მის სიჭაბუკემდე. აქ კი შეუძლებელია კაცს არ გაახსენდეს ერთი ფრაგმენტი მისი ცხოვრებიდან. ყმაწვილი პავლე თურმე ხშირად ჯდებოდა ნავში, მოუსვამდა ნიჩბებს პალიასტომის ტბაში და მზის ჩასვლამდე კითხულობდა წიგნებს. რამდენჯერაც წარმოვიდგენ ამ სურათს, იმდენჯერ მეღიმება და ვხედავ პატარა ბიჭუნას ცნობისწადილით ანთებულ თვალებს — აჩქარებით რომ მიჰყვებიან ტექსტთა სტრიქონებს. ვხედავ ადრეული პერიოდიდან — ჭარმაგ მეცნიერებამდე განვლილ მის რთულ და ზეაღმავალ გზას.
განსაცვიფრებელი ნიჭით დაჯილდოებულ ამ ჯერ კიდევ ახალგაზრდა ყმაწვილ კაცს, ადრეულ წლებში, ექვთიმე თაყაიშვილი დასდგომია ქომაგად. „განძის მცველი“ თურმე აღფრთოვანებულა ჭაბუკი პავლეს გასაოცარი ანალიტიკური უნარითა და გაუნელებელი ენთუზიაზმით. სწორედ დიდი ექვთიმეს ხელშეწყობით მოხერხდა ის, რომ პავლე ინგოროყვამ პეტერბურგის უნივერსიტეტში შეძლო სწავლის გაგრძელება, ისტორია-ფილოლოგიის განხრით. სწავლის წარმატებით დასრულების შემდეგ, სამშობლოში დაბრუნებული, აქტიურად ჩაერთო ქვეყნის როგორც სამეცნიერო, ისე პოლიტიკურ ცხოვრებაში. იგი, 1919 წლამდე, გახლდათ „საქართველოს ეროვნული საბჭოს“ წევრი სოციალ-ფედერალისტთა პარტიიდან. მისი დამსახურება ერის წინაშე არა მხოლოდ სამეცნიერო, არამედ პოლიტიკური თვალსაზრისითაც შეუფასებელია. პოეტ გიორგი ლეონიძის თქმით, „სხვა თუ არაფერი, პავლე ინგოროყვას მხოლოდ ის ეყოფა უკვდავსაყოფად, რომ თურქებს დოკუმენტურად დაუსაბუთა, ჩვენი საზღვარი არა ჩოლოქზე, არამედ ჭოროხზე გადისო“. ეს და კიდევ უამრავი სხვა გარემოება, ნათლად მეტყველებს პავლე ინგოროყვას, როგორც სამშობლოსათვის დამაშვრალი მამულიშვილის, ნაყოფიერ მოღვაწეობაზე. სწორედ მისი უშუალო ძალისხმევით, 1924 წელს, დაარსდა ჟურნალი „კავკასიონი“, რომელიც შემდგომ ბოლშევიკურმა რეჟიმმა აკრძალა. იგივე ბედი გაიზიარა გამომცემლობა „ქართულმა წიგნმა“, რომლის გამართვაც მის სახელს უკავშირდება.
საყოველთაოდ ცნობილია პავლე ინგოროყვას ერთ-ერთი ფუნდამენტური ნაშრომი „გიორგი მერჩულე“, რომელზეც თითქმის მთელი სიცოცხლის განმავლობაში მუშაობდა. აქ მან აღმოაჩინა რიტმული პოეზიის მაგალითები და სცადა ძველი ქართული სანოტო სისტემის გაშიფვრა. სულ მოიძია 31 ჰიმნი და 1200-მდე საგალობელი.
რუსთველოლოგია პავლე ინგოროყვას მრავალმხრივი მოღვაწეობის ერთ-ერთი ძალზე მნიშვნელოვანი სფერო იყო. მან მრავალი წელი შესწირა შოთა რუსთაველის ვინაობისა და „ვეფხისტყაოსნის“ ტექსტის კვლევას, რის შედეგადაც შექმნა ფუნდამენტური ნაშრომები. მათ შორის, პირველ ყოვლისა, უნდა დავასახელოთ „რუსთველიანა“ (1926), რომელშიც, ფაქტობრივ მტკიცებულებებსა და პოემის ტექსტის ანალიზის საფუძველზე დაყრდნობით, დადგენილია შოთა რუსთაველის მოღვაწეობისა და „ვეფხისტყაოსნის“ დაწერის თარიღები. „რუსთველიანას“ წიგნად გამოსვლამდე გაუჩენია ღრმა ინტერესი რუსთველოლოგიურ წრეებში. ამას მოჰყვა „რუსთველიანას ეპილოგი“, „რუსთაველი და მისი პოემა“ (1937), „რუსთაველის ეპოქის სალიტერატურო მემკვიდრეობა“ (1940-1941), „შოთა რუსთაველი“ (1937), „ვეფხისტყაოსნის ტექსტი“ (1953); ამასთანავე, ორჯერ გამოსცა „ვეფხისტყაოსანი“ — 1953 და 1971 წლებში. გამოაქვეყნა მრავალი სტატია.
პავლე ინგოროყვას მისი მრავალრიცხოვანი ნაშრომები წარმოაჩენენ, როგორც ფართო ერუდიციის მქონე, მრავალმხრივ განსწავლულ, დაუღალავ მეცნიერს, რომლის უაღრესად დაკვირვებულ თვალს, გამძაფრებულ ინტუიციას და ღრმა ანალიტიკურ გონებას ახლავს საოცარი შემოქმედებითი მუხტი, მოვლენათა და ფაქტთა ურთიერთდაკავშირების იშვიათი უნარი. საქმეში რეალიზებული უდიდესი პატრიოტიზმი — ეს არის პავლე ინგოროყვა, ჭეშმარიტი მეცნიერი, მკვლევარი, ერის წარსულის, აწმყოსა და მომავლის მოამაგე, თავისი ფასდაუდებელი ნაღვაწით.
მისი ცხოვრება სავსე იყო გამარჯვებების სიხარულითა და მოშურნეთაგან მიყენებული გულისტკივილით, მაგრამ ის ქართველ ერთან ერთად აგრძელებს ცხოვრებას, მისი სახელი მარადიულად იარსებებს ერის ხსოვნაში.
ვასილ ბარნოვი „რუსთველიანას“ წინააღმდეგ
მარიამ პაპაშვილი
წმიდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსიტეტის ფილოლოგიის ბაკალავრი
1929 წელს ვასილ ბარნოვი ამთავრებს რომანს „თამარ მრწემი“, რომელიც პირველად 1934 წელს გამოქვეყნდა. თხზულება ასახავს მონღოლთა ბატონობის დროინდელ საქართველოს, მე-13 საუკუნის შუაწლებს. რომანის ერთ-ერთი პერსონაჟია ქართველი წარჩინებული შოთა კუპრი. იგი სულ ორჯერ ფრაგმენტულად გამოჩნდება სიუჟეტში. როგორც აკადემიური გამოცემის კომენტარებშია აღნიშნული, ნაწარმოებს საფუძვლად უდევს ცნობები „ქართლის ცხოვრებიდან“. ტექსტის გაცნობისთანავე ცხადი ხდება, რომ ავტორი დაყრდნობია იმ ცნობებს, რომლებიც მე-14 საუკუნის „ჟამთააღმწერლობაში“, ანუ „ასწლოვან მატიანეში“ მოიპოვება. სწორედ ამ ისტორიული ქრონიკის თანახმად, მონღოლთა ბატონობისდროინდელ საქართველოში გამოჩენილი წარჩინებულია ჰერეთის ერისთავი — შოთა კუპარი. ვასილ ბარნოვს უსარგებლია მარიამ დედოფლისეული „ქართლის ცხოვრებით“, რომელშიც მოხსენიებულია „კუპრი შოთა“ ან „შოთა კუპრი“. მიუხედავად იმისა, რომ დავით ულუს ასულის, თამარის, შესახებ რომანში გადმოცემული ამბავი, ისევე როგორც ბევრი სხვა ფაქტი, განსხვავდება ისტორიკოსის მონათხრობისგან, „თამარ მრწემის“ შინაარსის გაცნობა ეჭვს არ იწვევს, რომ ის ნასაზრდოებია ჟამთააღმწერლის ცნობებით, მაგრამ რაც შეეხება ერთ-ერთ პერსონაჟს, შოთა კუპრს, საფიქრებელია, რომ ეს სახელი მწერლისთვის სხვა კონტექსტშიც იქნებოდა საყურადღებო. საქმე ისაა, რომ, როცა მწერალი თავის რომანს წერდა, 1929 წელს, უკვე გამოქვეყნებული იყო პავლე ინგოროყვას ნაშრომი „რუსთველიანა“, რომელიც წიგნად 1926 წელს გამოიცა. მანამდე, ჯერ კიდევ 1922 წელს, მკვლევარმა ნაშრომი ოთხი მოხსენების სახით წარუდგინა საზოგადოებას. აღსანიშნავია, რომ გაზეთ „ბახტრიონის“ პირველ, მე-2 და მე-4 ნომრებში დაბეჭდილი იყო ანგარიში ინგოროყვას რუსთველოლოგიური კვლევების შესახებ და იმავე წელს, იმავე გაზეთში, ვასილ ბარნოვმა გამოაქვეყნა მოთხრობა „ღიმი დამღუპი“ და რამდენიმე სტატია. იმის დასტურად, რომ ვასილ ბარნოვს ყურადღების მიღმა ვერ დარჩებოდა პავლე ინგოროყვას „რუსთველიანა“, ჟურნალ „ქართული მწერლობის“ 1926 წლის მე-6, მე-7 ნომრებიც გამოდგება, რომლებშიც, ერთი მხრივ, დაბეჭდილია ვასილ ბარნოვის მოთხრობა „მარგალიტის ცრემლები“, ხოლო მეორე მხრივ, სერგი გორგაძის გამოხმაურება „სამაგალითო ნაშრომი: პავლე ინგოროყვას ახალი ნაშრომის გამო“. პავლე ინგოროყვას ფუნდამენტური კვლევის ძირითადი მიზანი იყო დაემტკიცებინა, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორი, შოთა რუსთველი, მე-13 საუკუნის ქართველი სახელმწიფო მოღვაწე, ჰერეთის ერისთავი შოთა კუპრია.
უნდა აღინიშნოს, რომ „თამარ მრწემის“ გულისყურით გაცნობა ეჭვს არ იწვევს, რომ ვასილ ბარნოვს არ გაუზიარებია მკვლევრის კონცეფცია. პავლე ინგოროყვა „კუპარს“ განმარტავდა, როგორც „სარწმუნოებიდან განდგომილს“, ვასილ ბარნოვისთვის კუპრი-კუპარი მხოლოდ სიშავის, შავგვრემანობის აღმნიშვნელია. მარლთაც, რომანში შოთას გარეგნობის ნიშანია „შავად შემწვარი“. მისი რაიმე კავშირი მწიგნობრობასთან არსად ჩანს. ამას გარდა, ინგოროყვას თეორიისათვის მნიშვნელოვანია, რომ რაკი შოთა სარწმუნოებიდან, ანუ ქრისტიანობიდან გადამდგარი ყოფილა, მას ჟამთააღმწერელი აუგად მოიხსენიებს. საქმე ისაა, რომ მკვლევრის თვალსაზრისით, სწორედ შოთას მიემართება მემატიანის სიტყვები: „არარათა ნიჭთა და ზნეთა სამამაკაცოთა მქონებელი“. „თამარ მრწემში“ კი მკრთალად, მაგრამ მაინც არის შენიშნული, რომ შოთა ღირსეული და გამორჩეული ადამიანია. ცხადი ხდება, რომ ვასილ ბარნოვი არ იზიარებს პავლე ინგოროყვას შეხედულებას და მეტიც, ის მიიჩნევს, რომ ზემოაღნიშნული სიტყვები ჟამთააღმწერლისა საერთოდ არ მიემართება შოთას.
საყურადღებოა, რომ „თამარ მრწემის“ გამოუქვეყნებელ ვერსიებში ვასილ ბარნოვი არ უარყოფს შოთა რუსთაველისა და შოთა კუპრის იგივეობის ვერსიას. როგორც ლიტერატურათმცოდნე მერაბ ღაღანიძე შენიშნავს, ხელნაწერებში „მკაფიოდ ასახულა, თუ როგორ ჭოჭმანობს მწერალი ამ საკითხის გამო“. ხელნაწერთა მონაცემები ვარიანტულია, შოთა პირდაპირ სახელდებულია რუსთველად, რუსთავის ბატონ-პატრონად ან რუსთავის თავადად. ეს „რუსთველიანას“ გამოძახილია. როგორც ჩანს, ვასილ ბარნოვი ერთხანს იზიარებდა პავლე ინგოროყვას თეორიას, თუმცა შემდეგ პოზიცია შეიცვალა. ძნელია ითქვას, რამ შეაცვლევინა მწერალს თავისი პირვანდელი დამოკიდებულება: შესაძლოა წყაროთა დაკვირვებულმა წაკითხვამ ან პავლე ინგოროყვას თეორიის მკაცრმა კრიტიკამ, განსაკუთრებით კორნელი კეკელიძის მხრიდან.
„რუსთველიანას“ გამოცემისა და „თამარ მრწემის“ გამოქვეყნების შემდეგ, 1930 წელს, მწერალი ამთავრებს თავის უკანასკნელ რომანს „პირიმზე“, რომელიც თამარ მეფეს ეძღვნება. გიორგი მესამის მიერ თამარის თანააღსაყდრების ზეიმზე ეპიზოდურად გამოჩნდება შოთა, რომელიც ხოტბას ასხამს თამარს. „ვეფხისტყაოსნის“ მსუბუქად სახეცვლილ პირველ სტროფებს იგი მეფე-ქალის წინაშე წარმოთქვამს. თამარი მას ოქროს კალამს უძღვნის, რის შემდეგაც „ის ოქროს კალამი ქუდზედ გაიმაგრა მგოსანმა. აღარც მოჰშორდა სამკაული მის ნათელ შუბლსა“.
შოთა რუსთაველის სახე რომანში წარმოდგენილია წარმომავლობისა და ვინაობის მინიშნების გარეშე. კიდევ ერთ ფაქტს მინდა გავუსვა ხაზი, ვასილ ბარნოვის არქივში დაცულია მისი, სიცოცხლეში გამოუქვეყნებელი, ესე „შოთა რუსთველი და მისი „ვეფხისტყაოსანი“ (გამოქვეყნდა 1938 წელს). ტექსტი მწერლის მიერ ამგვარადაა დათარიღებული — 1924 წლის შემდეგ. ამიტომ შეუძლებელია ზუსტი თარიღის დადგენა. ისიც კი არ შეგვიძლია ვთქვათ დაზუსტებით, იმ პერიოდში იცნობდა თუ არა მწერალი „რუსთველიანას“. ესეს მიხედვით, ვასილ ბარნოვი რუსთაველის წარმოშობას მესხეთის დაბა რუსთავს უკავშირებს. აღნიშნავს, რომ შოთას გვარი უცნობია.
მწერალი და მეცნიერი, ბატონი როსტომ ჩხეიძე, ავტორი ბიოგრაფიული რომანისა „ბედი პავლე ინგოროყვასი“, დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს ვასილ ბარნოვის ხელნაწერებში შემონახულ ვარიანტებს, ცნობებს, რომლებიც რუსთაველის სახეს მიემართება. ეს ვარიანტები ვასილ ბარნოვის თავდაპირველ, უშუალო განცდებსა და შთაბეჭდილებებს ასახავს. სწორედ მათი გამოძახილია ბატონი როსტომის წერილი „ოჰ, ეს ვარიანტული სახესხვაობანი“.
|
