2018-06-21 ზოგადსაგანმანათლებლო სივრცეში ასახული ადამიანების უფლებების ასპექტების ლალი ჯელაძე
25 ივნისს საქართველოს სახალხო დამცველმა, ნინო ლომჯარიამ, წარმოადგინა სახალხო დამცველის ადამიანის უფლებათა აკადემიის კვლევა „ადამიანის უფლებების სწავლებისა და სასწავლო გარემოს შესახებ ზოგადსაგანმანათლებლო სივრცეში“, რომელიც დანიის ადამიანის უფლებათა ეროვნული ინსტიტუტის (DIHR)) დაფინანსებით განხორციელდა. კვლევა მოიცავს ადამიანის უფლებათა სწავლების კუთხით არსებულ პრობლემებსა და გამოწვევებს — სასწავლო პროგრამების, ზოგადი განათლების შესახებ რეგულირების ჩარჩოს, სკოლების სასწავლო კლიმატისა და სკოლების მართვის/ადმინისტრირების პრაქტიკის მიმართულებებით.
ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა სფეროში საგანმანათლებლო საქმიანობის განხორციელების და მათ შორის, ზოგადი განათლების საფეხურზე სწავლების ხელშეწყობის მიზნით, სახალხო დამცველის ადამიანის უფლებათა აკადემიამ 64 საჯარო და კერძო სკოლაში, მთელი საქართველოს მასშტაბით, რაოდენობრივი და თვისებრივი კვლევა განახორციელა. ინტერვიუები ჩაუტარდა სამ სამიზნე ჯგუფს: ვჳჳ-ხჳჳ კლასის მოსწავლეებს, იმ საგნების პედაგოგებს, რომელთა სასწავლო პროგრამაც მოიცავს ადამიანის უფლებების ასპექტებს და სკოლების ადმინისტრაციას, სულ 1480 ინტერვიუ.
სახალხო დამცველმა ზოგადი განათლების საფეხურზე ადამიანის უფლებების სწავლებისა და სასწავლო გარემოს დახვეწის აუცილებლობაზე ისაუბრა და აღნიშნა, რომ სამოქალაქო განათლების გაძლიერების მიმართულებით, ბოლო რამდენიმე წლის განმავლობაში, გადადგმული ნაბიჯების მიუხედავად, სასწავლო პროგრამებში ადამიანის უფლებებს ჯერ კიდევ მოკრძალებული ადგილი უჭირავს და, ძირითადად, საზოგადოებრივ მეცნიერებათა დარგის საგნებშია ასახული.
„ადამიანის უფლებების სფეროში ცოდნისა და ინფორმირებულობის დაბალ ხარისხს, ძირითადად, ორი მნიშვნელოვანი ფაქტორი განაპირობებს — ერთი, რომ უმაღლეს სასწავლებლებში, ადამიანის უფლებათა დაცვის საკითხებზე მომავალი მასწავლებლებისთვის განათლების პროგრამები სრულყოფილად შემუშავებული არ არის და მეორე — ამ მიმართულებით პროფესიული განვითარების შესაძლებლობა მასწავლებლებს არც შემდგომ ეძლევათ.
ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებებში მცირე დრო ეთმობა ადამიანის უფლებების შესახებ განათლებას და ჩაღრმავებულმა ინტერვიუებმა ნათლად წარმოაჩინა, რომ მოსწავლეთა ცოდნა ამ სფეროში, უმეტეს შემთხვევაში, ზედაპირულია. მიმაჩნია, რომ სასკოლო ასაკში ადამიანის უფლებების შესახებ ძირითადი ფაქტების შესასწავლად და პრაქტიკაში მათ დასანერგად მნიშვნელოვანია სასკოლო გარემო, რომელიც ადამიანის უფლებებზე იქნება დაფუძნებული, ანუ კლიმატი, სადაც ცოდნასთან ერთად მნიშვნელოვანი ხდება, მოსწავლეებს მიეცეთ შესაძლებლობა, ჩამოიყალიბონ და გამოიყენონ საკუთარი და სხვა ადამიანის უფლებების დასაცავად აუცილებელი პრაქტიკული უნარები“ — განაცხადა ნინო ლომჯარიამ.
ღონისძიებას ესწრებოდნენ საქართველოს მთავრობის, საერთაშორისო და დონორი ორგანიზაციების, არასამთავრობო სექტორის წარმომადგენლები და ადამიანის უფლებათა განათლების სფეროში მომუშავე დამოუკიდებელი ექსპერტები.
CCIIR- ის ხელმძღვანელმა, შალვა ტაბატაძემ, კვლევის მიზნებზე საუბრისას აღნიშნა, რომ უმთავრესი ამოცანა იყო ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებებში ადამიანის უფლებათა სწავლების შესახებ არსებული მდგომარეობის შესწავლა. „კონკრეტული ამოცანების ქვეშ კი უფრო კონკრეტული საკითხები შევისწავლეთ. მაგალითად, რამდენად ასახავს ზოგადი განათლების ეროვნული მიზნები და ეროვნული სასწავლო გეგმა ადამიანის უფლებების სწავლების შესახებ საკითხებს, მასწავლებელთა მიერ რამდენად ხდება ადამიანის უფლებების სწავლება უშუალოდ საგაკვეთილო პროცესში, სადამრიგებლო საათის ფარგლებში, კლასგარეშე აქტივობების სახით თუ ზოგადად, იმ სასკოლო კლიმატისა და გარემოს შექმნით, რომელიც პრაქტიკაში ადამიანის უფლებათა სწავლებას უზრუნველყოფს. გვაინტერესებდა გამოგვეკვლია მასწავლებელთა ცოდნა და კომპეტენციები და მათი პროფესიული განვითარების შესაძლებლობები, რადგან მასწავლებლის კომპეტენციას, ამ კონტექსტში, საკმაოდ მნიშვნელოვანი როლი აქვს. ასევე გვაინტერესებდა შეგვესწავლა მოსწავლეთა ცოდნა და უნარები ადამიანის უფლებების მიმართულებით, ასევე რამდენად მიუწვდებათ მათ ხელი ინფორმაციებსა და რესურსებზე. ამასთანავე, კვლევის ერთ-ერთი მიმართულება შეეხო სასკოლო დონეზე სამოქალაქო აქტივიზმის შესაძლებლობას და აქტიური მოქალაქის ჩამოყალიბების უნარის პრაქტიკული განვითარების შესაძლებლობებს. ერთ-ერთი ამოცანა სასკოლო გარემოს შესწავლაა — რამდენად არის ადამიანის უფლებები დაცული და უზრუნველყოფილი.
გამოკითხვაში მონაწილე 64 სკოლის მოსწავლეების, მასწავლებლების და ადმინისტრაციის ინტერვიუებით ჩვენ გავაანალიზეთ არსებული სიტუაცია. თავისთავად, ანალიზი გაუკეთდა არსებულ სასწავლო გეგმას, რომელიც ახლა ხორციელდება და არა 2018-24 წლისთვის დაგეგმილს. რაც შეეხება საბაზო საფეხურს, კვლევის პერიოდს დაემთხვა ამ საფეხურზე მოქალაქეობის საგნის შემოტანა და განხილვა. ამიტომაც უპრიანად ჩავთვალეთ, რომ, გარკვეულწილად, ამ პროცესშიც ჩავრთულიყავით. ვფიქრობთ, რომ საკმაოდ მნიშვნელოვანია საგნის დამატება ვჳჳ-ჳხ კლასებშიც, რაც მნიშვნელოვან პოზიტიურ შედეგს მოიტანს. ზოგადი შეხედულება იყო, რომ საგანი მეტად აკეთებს აქცენტებს სამოქალაქო ვალდებულებებზე და შედარებით ნაკლებად არის წარმოდგენილი ადამიანის უფლებები. ევროსაბჭოს პოლიტიკის შესაბამისად, ადამიანის უფლებების ნაწილს მეტი ყურადღება უნდა დაეთმოს საგნის ფარგლებში და, სამოქალაქო უფლებებთან ერთად, ადამიანის უფლებების სწავლებაც მნიშვნელოვნად განხორციელდეს.
ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საკითხი — ეროვნული სასწავლო გეგმის პრაქტიკული განხორციელება — დიდწილად დამოკიდებულია მასწავლებლების კომპეტენციაზე, ამიტომ კვლევის ფარგლებში გვინდოდა შეგვესწავლა მათი კომპეტენცია და პროფესიული განვითარების შესაძლებლობა. კვლევაში ჩაშლილი კითხვარით მივიღეთ ინფორმაცია უმაღლესი განათლების საფეხურზე იღებენ თუ არა განათლებას ადამიანის უფლებებისა და მისი სწავლების შესახებ. აღმოჩნდა, რომ მასწავლებელთა უმრავლესობას მსგავსი საგანი, რომელიც ადამიანის უფლებებთანაა დაკავშირებული, გავლილი არ ჰქონდა. ძირითადად, დასახელებული იყო ადამიანის უფლებების საკითხების ინტეგრირებული სწავლება, ყველაზე ხშირად უმაღლესში ნასწავლი ჰქონდათ ტოლერანტობა, ინკლუზიის მულტიკულტურული და კულტურული განათლების კურსები, ნაწილობრივ, ბავშვთა უფლებები, ადამიანის უფლებების საკითხები კი გამოკითხულთა შორის ყველაზე მცირე პროცენტს ჰქონდა ნასწავლი. რაც შეეხება სასკოლო დონეზე ადამიანის უფლებათა სწავლებას, კვლევის შედეგად ირკვევა, რომ სკოლის ადმინისტრაციას ამ მიმართულებით შესაბამისი პოლიტიკა არ აქვს. ჩვენთვის საინტერესო იყო, ასევე, მეტ-ნაკლებად გაგვეგო მოსწავლეთა ცოდნა, დამოკიდებულება და უნარები ადამიანის უფლებების საკითხთან მიმართებაში. არა მხოლოდ გარკვეულ დებულებებზე ვთხოვდით მოსწავლეებს პასუხის გაცემას, არამედ გარკვეული კონკრეტული კორელაციები გვქონდა დასმული. აქ რამდენიმე საინტერესო საკითხი გამოიკვეთა. მაგალითად, კვლევაში მონაწილე 45 მოსწავლე მიიჩნევდა, რომ ქალსა და მამაკაცს შორის შრომა განსხვავებულად უნდა ანაზღაურდებოდეს, 58 მოსწავლე აღიარებდა ქალისა და მამაკაცის თანასწორუფლებიანობას, თუმცა, ფიქრობდა, რომ ქალის მთავარი ფუნქცია დიასახლისობა და ბავშვის გაზრდაა. 49 მოსწავლე მიიჩნევდა, რომ ყველა ეთნიკური ჯგუფის მოსწავლეს თანაბარი საგანმანათლებლო შესაძლებლობა არ უნდა მიეცეს და ა.შ. დებულებებზე პასუხობდნენ, რომ, რა თქმა უნდა, ეთნიკური ნიშნით საქართველოს ყველა მოქალაქე თანასწორია, თუმცა, 960 მოსწავლიდან 50 (5-6%) მაინც ასე ფიქრობდა. ეს იმას ნიშნავს, რომ მოსწავლეებმა იციან რა პასუხით უნდა ჩამოაყალიბონ ოფიციალურად დეკლარირებული დებულებები (მაგალითად, ყველა მოქალაქე თანასწორია კანონის წინაშე), მაგრამ კონკრეტულ საკითხებს, რომელიც იმავე თანასწორობას ეხებოდა, მათი პოზიციები განსხვავებულია.
ერთ ძალიან მნიშვნელოვან საკითხთან მიმართებაში, რომელიც მოსწავლეთა სამოქალაქო აქტივიზმს ეხება, ყურადსაღები ფაქტორი გამოკვეთა. მოსწავლეებს პასუხი უნდა გაეცათ კითხვაზე, თუ წააწყდებოდნენ ჩაგვრის ან დაცინვის ფაქტებს რა რეაგირებას მოახდენდნენ. ცალსახად გამოიკვეთა, რომ მოსწავლეებს დაბალი ნდობა აქვთ მასწავლებლებისა და ადმინისტრაციისადმი. დაახლოებით, 11-16% პროცენტმა უპასუხა, რომ ისინი ამ დროს პროცესში მასწავლებლებს და სკოლის ადმინისტრაციას რთავდნენ, რაც ცალსახად მიუთითებს სკოლის, როგორც ინსტიტუტის ნდობის, ნაკლებობაზე. 57%-მა მიუთითა, რომ ისინი თვითონ ეცდებიან მოაგვარონ პრობლემა. კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი დეტალი — 12%-მა მიუთითა, რომ აბსოლუტურად ინერტულია, ანუ არანაირ რეაგირებას არ ახდენს ამ ფაქტზე. ყურადღებას გავამახვილებ იმ 57%-ზე, რომელიც თვითონ ცდილობს პრობლემის მოგვარებას. ეს ტიპური მაგალითია იმისა, როცა გარკვეულ ინსტიტუციებს, სკოლის გარეთ, ეძლევათ შესაძლებლობა, მოსწავლეებს შორის კომუნიკაცია დაარეგულირონ. როცა დაბალი ნდობაა მასწავლებლებისა და ადმინისტრაციისადმი, სწორედ ამ დროს ხდება გარეშე პირების ჩაბმა პროცესში და თუ ნდობა გაიზრდება, რა თქმა უნდა, სკოლის შიგნით მოგვარდება სადავო საკითხები. ამით იმ ინსტიტუციებს, რომელიც სკოლის გარეთ არსებობს (სამეგობრო თუ ქუჩის ინსტიტუციები), რა თქმა უნდა, ნაკლები შეხება ექნებათ მოსწავლეებთან.
რაც შეეხება იმ 12,4%-ს, რომელიც აცხადებს, რომ ინერტულია და არაფერს აკეთებს, როცა მის თვალწინ ჩაგვრა ხდება ან დაცინვა ხორციელდება, უმოქმედობის სხვადასხვა მიზეზებს ასახელებენ, მათ შორის, შიშის ფაქტორს. ამბობდნენ, რომ თავს იმის გამოც არიდებენ, რომ ეშინიათ, თავად არ გახდნენ ჩაგვრის მსხვერპლი. თუმცა, ერთ-ერთ მიზეზად, იმასაც ასახელებენ, რომ პროცესში ჩართვა მათთვის ამბის მიტანასთან ასოცირდებოდა (ეს მიზეზი პროცენტულად უფრო მაღალი, ბიჭებში დასახელდა).
პრეზენტაციაზე განსაკუთრებული ყურადღება სკოლაში არსებულ ბულინგზე გამახვილდა. სკოლაში ბულინგი ყოველთვის არსებობდა და იარსებებს, ამიტომ თვალის დახუჭვა და იმის ძახილი, რომ ჩვენს სკოლებში ბულინგი არ არის ან შემცირებულია, შედეგს ვერ მოიტანს. ბულინგის მართვა აუცილებელია, რაც უფრო წინ მიდის საზოგადოება, მით მეტი მოეთხოვება. ამ პროცესში დიდი როლი განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს ეკისრება — აცხადებენ სახალხო დამცველის აპარატში. განათლების სამინისტროს პრეზენტაციამდე მიაწოდეს კვლევის შედეგები და მომავალში დაგეგმილი აქვთ კიდევ უფრო აქტიური თანამშრომლობა.
სახალხო დამცველმა განაცხადა, რომ განათლების სამინისტროს მხრიდან სწრაფი და ქმედითი ნაბიჯების გადადგმა ძალიან მნიშვნელოვანია, თუმცა, მისი აზრით, ასევე უმნიშვნელოვანესია მშობლებისა და საზოგადოების მხარდაჭერა, რადგანაც ბოლო დროს განვითარებულმა მოვლენებმა ცხადჰყო, რომ, რეალურად, უარყოფითი როლი შეასრულა საზოგადოებამ, მშობლებმა და სკოლის ადმინისტრაციამაც. საზოგადოების განწყობას კი სწორედ განათლების სისტემა ცვლის, სწორედ განათლების სისტემაზეა დამოკიდებული როგორ მივაწვდით ინფორმაციას საზოგადოებას და მშობლებს.
რა ღონისძიებების განხორციელებას გეგმავს ამ მიმართულებით განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო უახლოეს მომავლაში? ამ კითხვას მინისტრის მოადგილემ, ლია გიგაურმა უპასუხა და აღნიშნა, რომ „მოუსმინეთ მოსწავლეებს“ კამპანიის ფარგლებში მოსმენილი იყო 35 ათასი მოსწავლე. ყველა მათგანმა გამოთქვა წუხილი ბულინგთან დაკავშირებით და ისაუბრა პრობლემის გადაჭრის საკუთარ ხედვაზე. „გამოიკვეთა, რომ ყველაზე დიდ პრობლემად მოსწავლეები მასწავლებლებისა და მშობლებისადმი ნდობის არქონას ასახელებენ. ამიტომაც სამინისტროს მიერ დაგეგმილ ქმედებებში განსაკუთრებული ყურადღება სწორედ ამას ექცევა. მისივე ინფორმაციით, გაიხსნა ცხელი ხაზი, რომელსაც უამრავი ბავშვი მიმართავს, ეს არის 24-საათიანი ფსიქოლოგიური სამსახური. იმ შემთხვევაში, თუ არის გამოწვევა და თხოვნა მიდის მათთან, ფსიქოლოგი მუშაობს, მაგრამ ზოგ შემთხევაში საჭიროა მანდატურის ჩართვა. ამ მიმართულებით კარგი შედეგი მოიტანა იმან, რომ მოსწავლეების მიერ გამხელილი ინფორმაცია კონფიდენციალურია. ხორავას ქუჩაზე მომხდარი ტრაგედიის შემდეგ გაკეთდა ინტერაქტიური გვერდი, სადაც კონფიდენციალურად შეკითხვებზე პასუხს იღებს არა მხოლოდ მოსწავლე, არამედ მშობელიც, მასწავლებელიც და საზოგადოების ნებისმიერი წარმომადგენელი. იმის გარდა, რომ მთელი რიგი ღონისძიებების განხორციელება დაიგეგმა ცნობიერების ამაღლების კუთხით როგორც მასწავლებლებში, ისე მოსწავლეებსა და მათ მშობლებში, უამრავი სახელოვნებო და სპორტული აქტივობები მიმართულია მოსწავლის თავისუფალი დროის სწორად მართვისკენ. მაგრამ, ალბათ, ყველაზე მნიშვნელოვანი მაინც სისტემის ჩამოყალიბებაა, რომელიც შედგება ოთხი კომპონენტისგან — პრევენცია, რომელიც ძირითადად საგანმანათლებლო ღონისძიებებს მოიცავს, ასევე საინფორმაციო ხასიათის ღონისძიებებს; ძალიან მნიშვნელოვანია იდენტიფიცირებისა და რისკების განმსაზღვრელი კომპონენტი და შეიძლება ითქვას, ყველაზე რთულიც; შემდეგი კომპონენტი დროულ და ეფექტურ რეაგირებას მოიცავს, რომლიც შემდეგაც უნდა განხორციელდეს ბულინგის პროგრამაში ჩართვა; ბოლო და ახალი კომპონენტი, რომელიც სისტემას დაემატა, მონიტორინგია. დანარჩენი მეტ-ნაკლებად ფრაგმენტულად მაინც იყო წარმოდგენილი, მონიტორინგი კი არასოდეს გაკეთებულა.
ყველა რეგიონში შეიქმნება სტრუქტურა, სადაც შესაძლებელი იქნება მიმართვა არა მხოლოდ სკოლის დონეზე და რაც მთავარია, საჭიროების შემთხვევაში, პროცესში სოცმუშაკი ჩაერთვება, რადგან ხშირად ძალადობა ოჯახიდან მოდის. ჩვენ მიერ დაგეგმილი ღონისძიებებიდან სიახლეა ისიც, რომ შეიქმნება კრიზისული ინტერვენციის ორი ჯგუფი, რომელიც, ძირითადად, ფსიქორეაბილიტაციაზე იქნება მიმართული. ამასთანავე, ყველა სკოლაში განვსაზღვრეთ უსაფრთხოების პასუხისმგებელი პირი და მათი გადამზადება დავიწყეთ. ახლა უკვე ვიცით, ვის მივმართოთ სკოლაში, თუკი არ მოხდება ბულინგის ფაქტზე რეფერირება ან სწორი რეაგირება. ეს პროგრამები სრულად სექტემბრიდან ამოქმედდება.“ — აღნიშნა ლია გიგაურმა.
სახალხო დამცველმა განათლების სფეროში ჩართულ ყველა ინსტიტუციას, სახელმწიფო უწყებებსა და არასამთავრობო სექტორს თანამშრომლობის სრული მზაობა განუცხადა, რათა ერთობლივი ძალისხმევით გაუმკლავდნენ მოზარდთა აღზრდისა და განათლების კომპლექსურ პრობლემებს.
შეხვედრის დასასრულს გამართულ დისკუსიაზე კვლევის შედეგები და ადამიანის უფლებების თვალსაზრისით სამოქალაქო განათლებაზე პასუხისმგებელი უწყებისთვის შემუშავებული რეკომენდაციები განიხილეს. ერთ-ერთი რეკომენდაცია იმ გამოწვევას ეხება, რომელიც ადამიანის უფლებების შელახვისას, მათ შორის ჩაგვრისა და ძალადობის შემთხვევებში, მოსწავლეთა ინერტულობას ეხება. უმოქმედობის გამომწვევი მიზეზი კი ხშირად რეაგირების სტრატეგიების უცოდინრობასთანაა დაკავშირებული. სამწუხაროდ, ჩვენს საზოგადოებაში და, მათ შორის, ბავშვებში ადამიანის უფლებების დარღვევაზე რეაგირება „ამბის მიტანასთან“ ასოცირდება. ეს კი მოსწავლეთა ნაწილისთვის მიუღებელია, განსაკუთრებით ვაჟების შემთხვევაში. სახალხო დამცველის ადამიანის უფლებათა აკადემიის რეკომენდაცია ასეთია: ადამიანის უფლებების დარღვევების გამოსავლენად და შესაბამისი რეაგირების უზრუნველსაყოფად, აუცილებელია: სკოლის ადმინისტრაციის, პედაგოგებისა და მანდატურების ცნობიერების ამაღლება ადამიანის უფლებების საკითხებზე; მოსწავლეთათვის ჩაგვრის/ძალადობისა და ადამიანის უფლებათა დარღვევის სხვადასხვა შემთხვევის გამოსავლენად და მათ შესახებ მხარეებისთვის ინფორმაციის მისაწოდებლად, მექანიზმების უზრუნველყოფა (მაგ., ანონიმური წერილების ყუთი, შიდა სასკოლო ანონიმური გამოკითხვა და სხვ.); სკოლების ადმინისტრაციის მიერ, ადამიანის უფლებათა შელახვის შემთხვევებზე რეაგირების წესებისა და სანქციების შემუშავება და სკოლის სტენდებზე მათი საჯაროდ გამოკვრა, ყველასათვის ცნობილი რომ გახდეს; სკოლის შიდა რეგულირების წესების დაფუძნება ძირითად წესებსა და ინსტრუქციებზე, რომლებიც განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრომ ზოგადსაგანმანათლებლო დაწესებულებებში ადამიანის უფლებათა დაცვის უზრუნველსაყოფად უნდა შეიმუშაოს.
|