2014-02-13
უყურადღებოდ მიტოვებულების ხმაურიანი მონიტორინგი
ლალი ჯელაძე
ცოტა ხნის წინ საზოგადოების სერიოზული ყურადღების ქვეშ მოექცა შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა უფლებების დამცველი საერთაშორისო ორგანიზაცია DRI-ის შშმ ბავშვთა და მოზრდილთა შესახებ 2010-2013 წლებში ჩატარებული კვლევის — „უყურადღებოდ მიტოვებულები“ — შედეგების გამოქვეყნება.
DRI-ის ანგარიში — „უყურადღებოდ მიტოვებულები“ — ბავშვების ინსტიტუციონალიზაციის აღმოფხვრის მსოფლიო კამპანიის ნაწილია: „ჩვენ გვინდა ყურადღება გავამახვილოთ იმ საშიშროებებზე, რომელიც დაწესებულებაში მოთავსებისას ნებისმიერ ბავშვს ემუქრება. ეს არის პრაქტიკა, რომელიც იწვევს ქმედუუნარობას, შემაშფოთებელი რაოდენობის ბავშვების დაღუპვას და მივყავართ მილიონობით შშმ ადამიანის სეგრეგაციამდე. ბავშვები ხვდებიან დაწესებულებებში სიღარიბის, შეზღუდული შესაძლებლობისა და სხვა ფაქტორების გამო“.
საქართველოს ხელისუფლების მიერ, გასული ათწლეულის განმავლობაში, გატარებულ ბავშვზე ზრუნვის რეფორმას ანგარიში ამბიციურს უწოდებს, რომლის შედეგადაც, სახელმწიფო ორგანიზაციების უმრავლესობა შეზღუდული შესაძლებლობის არმქონე ბავშვებისთვის დაიხურა და მათ ჩაენაცვლა საზოგადოებრივი მომსახურება, რომელიც საშუალებას აძლევს მოწყვლად ოჯახებს ბავშვები სახლში დაიტოვონ.
DRI-ის კვლევებმა ისიც წარმოაჩინა, რომ შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ინსტიტუციონალიზებული ბავშვების უმეტესობა ამ რეფორმის ფარგლებს გარეთ დარჩა: „ეს ბავშვები ისევ რჩებიან მარგინალიზებულები და განიცდიან ძალადობას. ამიტომ შშმ ბავშვები მთელი სიცოცხლის განმავლობაში საზოგადოებიდან გარიყულები რჩებიან“.
კვლევის განმავლობაში DRI-იმ საქართველოში მოინახულა თბილისის, მახინჯაურის, კოჯრის, სენაკის შშმ ბავშვთა სახლები, ასევე თბილისის მე-200 სკოლა პანსიონური მომსახურებით შშმ ბავშვებისათვის; მარტყოფის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა სპეციალიზებული დაწესებულება მოზრდილთათვის; ძევრის შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირთა სპეციალიზებული დაწესებულება.
მკვლევრებმა ნახეს ბავშვები და მოზრდილები, რომლებიც მთელ სიცოცხლეს უმოძრაოდ ატარებენ. „ზოგი წინ და უკან ქანაობს, იკვნეტს თითებს და თვალებს აცეცებს. ფსიქოლოგიურმა კვლევამ გვიჩვენა, რომ თვითდაზიანება ხშირად გონების დამთრგუნველი მოწყენილობით და დაწესებულებაში ემოციური ცხოვრების უგულებელყოფითაა გამოწვეული“ — წერია საერთაშორისო კვლევაში. საერთაშორისო კვლევის ავტორები რეზიდენტულ დაწესებულებებში, შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვების მიმართ, ფიზიკურ და ემოციურ ძალადობაზეც საუბრობენ. კვლევის თანახმად, საქართველოში ბევრი ბავშვი მოკლებულია სიცოცხლისთვის აუცილებელ სამედიცინო მკურნალობას მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე პირები არიან. ეს კი დისკრიმინაციის სახეს იღებს.
რაც შეეხება რეკომენდაციებს, DRI-ის განცხადებით, გაეროს ახალი „ბავშვების ალტერნატიული მოვლის დირექტივების“ მიხედვით, მთავრობებმა უნდა დაიწყონ საბავშვო დაწესებულებების „მოსპობის“ დაგეგმვა.
„თუ საქართველო ვერ შეძლებს შშმ პირის დეინსტიტუციონალიზაციის რეფორმაში ჩართვას, ეფექტური ცვლილებების პოტენციალი დაიკარგება — ჩანაცვლდება კოსმეტიკური რეფორმებით, რომელიც აიძულებს ნამდვილ მონაწილეებს, დაწესებულებებში ბავშვებზე ძალადობა განაგრძონ და დარჩნენ უფრო შეუმჩნევლები, ვიდრე აქამდე იყვნენ“ — წერია საერთაშორისო კვლევაში.
რა ხდება რეალურად? 2009 წლიდან საქართველოში ხორციელდება დეინსტიტუციონალიზაციის პროგრამა, რაც გულისხმობს დიდი ზომის ბავშვთა სახლებისა და თავშესაფრების დახურვას, ხოლო მათი ბინადრების გადაყვანას მცირე ზომის საოჯახო ტიპის ბავშვთა სახლებსა და მინდობით აღზრდაში. სახელმწიფო და UNICEF მიიჩნევენ, რომ მიუსაფარი ბავშვებისადმი მსგავსი მიდგომა გაცილებით ცივილურია და ეს დადებით გავლენას ახდენს მათ განვითარებასა და საზოგადოებაში ინტეგრაციაზე. საქართველოს სახელმწიფო თავშესაფრებში მცხოვრებ ბავშვთა რაოდენობა 2005 წლის შემდეგ შემცირდა 90%-ზე მეტით და სახელმწიფო დაწესებულებებში რჩება 150 ბავშვზე ნაკლები, თუმცა, როგორც აღმოჩნდა ამ რიცხვს არ მიეკუთვნებიან შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე ბავშვები, რომლებიც კვლავაც სახელმწიფო დაწესებულებებში ცხოვრობენ და ბავშვები, რომლებიც ეკლესიის დაქვემდებარებაში მყოფ დაწესებულებებში ცხოვრობენ. საზოგადოების განსაკუთრებული რეაქცია, სწორედ საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიასთან არსებულ ობოლთა თავშესაფრებს მოჰყვა. DRI-ის განცხადებით, „იმ დროს, როდესაც სახელმწიფო ხურავს ობოლთა სახელმწიფო თავშესაფრებს, ეკლესია ახალი თავშესაფრების დაფინანსებასა და გახსნას განაგრძობს. ეს დაწესებულებები კი კვლევის თანახმად, სრულიად არ კონტროლდება, რაც ადამიანთა უფლებების თვალსაზრისით განსაკუთრებით სერიოზულ საფრთხეს წარმოადგენს“. მათი ზუსტი რაოდენობა უცნობია, როგორც ხელისუფლების, ისე არასამთავრობოებისათვის.
3-წლიანი კვლევის განმავლობაში DRI-ის სპეციალისტებმა ადგილობრივ პარტნიორებთან ერთად მოინახულეს ბავშვთა და მოზრდილთა ყველა სახელმწიფო დაწესებულება და შეისწავლეს იქ მყოფ შშმ ბავშვთა და მოზარდთა მდგომარეობა. თუმცა, ამ კვლევაში არაფერია ნათქვამი იმ ბავშვთა მდგომარეობაზე, რომლებიც ეკლესია-მონასტრებთან არსებულ ბავშვთა სახლებში ცხოვრობენ. მიზეზი ერთია — ეს ბავშვთა სახლები გარესამყაროსთვის, მათ შორის სახელმწიფო კონტროლისთვის, მიუწვდომელია.
„2013 წლის სექტემბერში ჩაწერილი ინტერვიუს დროს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის წარმომადგენელმა უარი თქვა DRI-სთვის მიეწოდებინა მონაცემები ბავშვების რაოდენობის შესახებ, რომლებიც მათი მზრუნველობის ქვეშ იმყოფებიან. მან განაცხადა, რომ სამონასტრო სახლებში, მთელი ქვეყნის მასშტაბით, მხოლოდ რამდენიმე ბავშვი ცხოვრობს.
საქართველოს მთავრობის სოციალური დაცვის დეპარტამენტის დირექტორმა და UNICEF-მა DRI-ს განუცხადეს, რომ მათ არ იციან, რამდენი ბავშვი ცხოვრობს საქართველოს საეკლესიო დაწესებულებებში და რომ ისინი მთლიანად არარეგულირებადი არიან“ — წერია DRI-ის ანგარიშში.
შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირთა უფლებების დამცველი, საერთაშორისო ორგანიზაცია აშშ საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) წარმომადგენელზე დაყრდნობით, აცხადებს, რომ სამონასტრო ბავშვთა სახლებში შესაძლოა 1500-მდე ბავშვი ცხოვრობდეს, თუმცა, რეალური რაოდენობა შეიძლება მეტი იყოს.
DRI მიიჩნევს, რომ საეკლესიო დაწესებულებებში ბავშვთა რაოდენობის, ან ადგილმდებარეობის შესახებ მთავრობაში ინფორმაციის ნაკლებობა ქმნის იმის საფრთხეს, რომ ბავშვები შეიძლება გახდნენ ძალადობის ან ტრეფიკინგის მსხვერპლნი და ეს არ იცოდეს მთავრობამ.
კვლევაში მოცემულია სოციალური დაცვის დეპარტამენტის დირექტორის გია კაკაჩიას კომენტარი, რომელიც ამბობს: „ეკლესიას სჭირდება ნებართვა, რომ აწარმოოს 24-საათიანი მზრუნველობა. მათ არა აქვთ ასეთი ნებართვა. ამგვარად გვრჩება ერთადერთი საშუალება: მივმართოთ სასამართლოს, მაგრამ ძალიან ძნელია ეკლესიას უჩივლო სასამართლოში.“ მისივე განცხადებით, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია, რიგ შემთხვევებში, პოულობს მოწყვლად ოჯახებს და არწმუნებს მათ, გადასცენ ბავშვები ეკლესიას. მისივე თქმით, უცნობია რამდენი შშმ ბავშვია კერძო ან საეკლესიო დაწესებულებებში.
DRI აღნიშნავს: „კონტროლის და მონიტორინგის ნაკლებობა საეკლესიო დაწესებულებებში, წარმოშობს იმის რისკს, რომ ბავშვები ტრეფიკინგის მსხვერპლი გახდნენ. საქართველოს მთავრობის სოციალური დაცვის პროგრამების დეპარტამენტის დირექტორმა მოახსენა DRI-ს, რომ კანონის მიხედვით ბავშვთა გადაყვანა სახელმწიფოს დაქვემდებარებაში მყოფი დაწესებულებიდან ეკლესიის დაქვემდებარებულ დაწესებულებაში უნდა რეგულირდებოდეს სახელმწიფოს მიერ, რაც რეალურად არ ხდება“. თუმცა, DRI განმარტავს, რომ ის არ აღწერს ადამიანის ტრეფიკინგის შემთხვევებს და არ ფიქრობს, რომ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია ტრეფიკინგს ეწევა არარეგულირებული თავშესაფრების ამოქმედებით. ორგანიზაციის მოსაზრებით, ადამიანის ტრეფიკინგის რისკი იქმნება ყველგან, სადაც არ არის კონტროლი და არ ხდება ბავშვთა ადგილსამყოფელის მონიტორინგი ან დადგენა ოჯახის წევრების ან სახელმწიფო ოფიციალური პირების მიერ. განსაკუთრებით მოსალოდნელია კრიმინალური აქტივობა დახურულ გარემოში, სადაც არ ხდება დამოუკიდებელი ადამიანის უფლებების მონიტორინგი.
ასეთი შემაშფოთებელი ანგარიშის გამოქვეყნების შემდეგ 16-მა არასამთავრობო ორგანიზაციამ, ჯანდაცვის სამინისტროს ბავშვთა სახლების მონიტორინგთან დაკავშირებით, ჯანდაცვის სამინისტროს მიმართა:
„მიმართვის ხელმომწერი ორგანიზაციები მივესალმებით შრომის, ჯანმრთელობისა და სოციალური დაცვის სამინისტროს ინიციატივას ბავშვთა რეზიდენტული დაწესებულებების მონიტორინგის პროცესის დაწყების თაობაზე. სამინისტროს მიერ გავრცელებული ინფორმაციით, მონიტორინგი მოიცავს ყველა ასეთ დაწესებულებას, მათ შორის, საპატრიარქოსთან არსებულ ბავშვთა სახლებსაც და მისი მიზანია დადგინდეს, თუ რამდენად აკმაყოფილებს დაწესებულებები საქართველოში არსებულ ბავშვზე ზრუნვის სტანდარტების მოთხოვნებს.
მიუხედავად შესაბამისი საკანონმდებლო მექანიზმების არსებობისა და სახელმწიფოს ვალდებულებისა ახორციელებდეს ყველა სააღმზრდელო დაწესებულების მონიტორინგს, საპატრიარქოსთან არსებული ბავშვთა სახლების მონიტორინგი არასდროს განხორციელებულა. უფრო მეტიც, ამ ინსტიტუტის მონიტორინგის საშუალება საქართველოს სახალხო დამცველსაც არასოდეს მიეცა.
საერთაშორისო ორგანიზაცია DRI-ის მიერ 2013 წლის ბოლოს გამოქვეყნებული კვლევა, რომელიც ბავშვთა სახლებში არსებულ მძიმე მდგომარეობას აღწერს, ხაზს უსვამს საპატრიარქოს ბავშვთა სახლების სრული დახურულობის პრობლემას და უფლებათა დარღვევის იმ მაღალ რისკებზე მიუთითებს, რომელსაც შესაძლოა აღნიშნულ სახლებში ჰქონდეს ადგილი. სახელმწიფოს კონტროლს მიღმა დარჩენილ დაწესებულებებში — საპატრიარქოს ბავშვთა სახლებში უფლებათა დარღვევის შემთხვევებს აღწერს სახალხო დამცველის 2011 წლის სპეციალური ანგარიში ბავშვთა სააღმზრდელო დაწესებულებების მონიტორინგის შესახებ.
ზემოაღნიშნული რისკებიდან გამომდინარე, მნიშვნელოვანია მონიტორინგის პროცესი მაქსიმალურად გამჭვირვალედ და მის მიმართ საზოგადოების მაღალი ნდობის პირობებში განხორციელდეს, რაც შესაძლებელი იქნება სამოქალაქო სექტორის წარმომადგენელთა ჩართულობით ამ პროცესში. ამასთან, აუცილებელია მონიტორინგის განხორციელების შესაძლებლობა სახალხო დამცველის წარმომადგენლებსაც მიეცეთ, პროცესში ჩართვის ან დამოუკიდებელი მონიტორინგის ჩატარების გზით.
შესაბამისად მოგმართავთ თხოვნით, საპატრიარქოს ბავშვთა სახლების მონიტორინგის მთელ პროცესში, მათ შორის მისი დაგეგმვისა და განხორციელების ეტაპზე, უზრუნველყოთ სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენელთა მონაწილეობა მონიტორინგის ჯგუფების წევრების სახით ან, უკიდურეს შემთხვევაში, მოგვცეთ შესაძლებლობა, განვახორციელოთ სამინისტროს მიერ ჩატარებული მონიტორინგის პროცესზე დაკვირვება, მონიტორინგის შედეგად მოპოვებულ ემპირიულ მასალაზე სრული დაშვების და მონიტორინგის ჯგუფის საქმიანობის ეფექტიანი სამოქალაქო კონტროლის პირობებში.
ასევე, მნიშვნელოვნად მივიჩნევთ, მონიტორინგი განხორციელდეს სხვა რელიგიური ორგანიზაციის მფარველობის ქვეშ არსებულ ბავშვთა სააღმზრდელო თუ პანსიონურ დაწესებულებებში, რათა სახელმწიფოსთვის და საზოგადოებისთვის ცნობილი გახდეს ამ ინსტიტუციებში მცხოვრებ ბავშვთა უფლებრივი მდგომარეობის შესახებ.
ზემოაღნიშნული კონტექსტის გათვალისწინებით და მაღალი საზოგადოებრივი ინტერესიდან გამომდინარე, წინამდებარე მიმართვაზე ხელმომწერი ორგანიზაციები ვითხოვთ, უზრუნველყოთ სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენელთა ჩართვა მონიტორინგის პროცესში. სახელმწიფოს მიერ შესაბამისი მზაობის გამოხატვისთანავე, მზად ვართ დავასახელოთ ჩვენი ნდობით აღჭურვილი კომპეტენტური ექსპერტები.“
როდესაც სახელმწიფოში არსებობს ისეთი ტიპის ბავშვთა სახლები, რომლებიც სახელმწიფოსათვის და უფლებადამცველებისთვის ჩაკეტილია და იქ მონიტორინგი ვერ ხერხდება, ეს ნიშნავს, რომ სახელმწიფო ყველა ბავშვზე ვერ ზრუნავს.
ჯანდაცვის სამინისტრომ მიიღო გადაწყვეტილება, რომ საპატრიარქოს დაქვემდებარებული ბავშვთა სახლების მონიტორინგი დაიწყოს. დავით სერგეენკოს განცხადებით, მნიშვნელობა არ აქვს, ვისი პატრონაჟის ქვეშ ხორციელდება ბავშვზე ზრუნვა — ამ საკითხის კურირება ჯანდაცვის სამინისტროს პრეროგატივაა.
„საპატრიარქოს კურირების ქვეშ მყოფი ბავშვთა სახლებიც ექვემდებარება ჩვენს ცალსახა მინიტორინგს და არ მახსოვს შემთხვევა (სისტემატურად ვახორციელებთ მონიტორინგს), რომ რაიმე პრობლემა შექმნოდათ ვინმეს მხრიდან. წესი და რიგი ყველასთვის ერთია. პასუხისმგებელი განხორციელებაზე და მონიტორინგზე არის სამინისტრო. საპატრიარქოს მართვაში არსებულ ბავშვთა სახლებთან დაკავშირებით შემიძლია გაგაცნოთ წლევანდელი კონკრეტული სამოქმედო გეგმა. შეხვედრა მქონდა დეპარტამენტის ხელმძღვანელთან, გაწერილია მონიტორინგის გეგმა, რომელიც თებერვალში დაიწყება. კომუნიკაცია გვექნება საპატრიარქოსთან, მისი შესაბამისი სოციალური სამსახურის ხელმძღვანელთან. შეთანხმებული გეგმის მიხედვით განვახორციელებთ მონიტორინგს. ეს არის ჩვენი ვალდებულება, რომლის განხორციელებაზე ჯანდაცვის სამინისტრო პასუხს აგებს. წინასწარ შეთანხმებული გეგმის მიხედვით ეს პროცესი თებერვლიდან დაიწყება“ — განაცხადა ჯანდაცვის მინისტრმა.
სამინისტრომ მონიტორინგი დაიწყო, თუმცა, არასამთავრობო ორგანიზაციების თხოვნაზე — მონიტორინგში სამოქალაქო საზოგადოების წარმომადგენლები ჩართონ — უარი განაცხადა, იმ მიზეზით, რომ მიმდინარე მონიტორინგის შედეგად, კონკრეტულ ბავშვებთან დაკავშირებით, ბევრი ისეთი შემთხვევა გამოვლინდა, რომლის კონფიდენციალობის დაცვა სამინისტროს აუცილებლად მიაჩნია.
„ვერ გავრისკავთ. ბევრი კონფიდენციალური ინფორმაციაა, რასაც საჯაროს ვერ გავხდით. არის შემთხვევები, როდესაც ოჯახმა ან ოჯახის რომელიმე წევრმა არ იცის იქ ბავშვის ცხოვრების შესახებ. ბავშვთა პირად ინფორმაციაზე წვდომას ვერ დავუშვებთ. თუნდაც 2 არასამთავრობო რომ ჩავრთოთ ამ პროცესში, ეს უსამართლობის განცდას გამოიწვევს მათში, ვინც ვერ მოხვდება მონიტორინგის ჯგუფში, ან რამდენად იქნებიან ისინი სანდო სხვა ორგანიზაციებისთვის. საბოლოოდ ჩამოვყალიბდებით კიდევ, მაგრამ სავარაუდოდ, უარის თქმა მოგვიწევს,“ — აცხადებს გია კაკაჩია.
სამინისტრომ უკვე დაასრულა ორი ბავშვთა სახლის გეგმიური მონიტორინგის პროცესი, მათ შორის ბათუმში საპატრიარქოს მზრუნველობის ქვეშ არსებული ბავშვთა სახლის, სადაც გია კაკაჩიას ინფორმაციით, ამჟამად 150-მდე ბავშვი ცხოვრობს:
„დეტალურ შედეგებს, თუ რამდენად არის ყველა პირობა დადგენილ სტანდარტებთან შესაბამისობაში, მალე გავასაჯაროვებთ. ამ ეტაპზე შემიძლია გითხრათ, რომ იქ საკმაოდ დამაკმაყოფილებელი პირობებია, თუმცა, იქამდე კრიტიკული თვალით ვუყურებდით. ბავშვზე ზრუნვა არის მუდმივი. ინფრასტრუქტურა გამართულია.“
მისივე განმარტებით, იქ მცხოვრები ბავშვები განათლებას იქვე არსებულ, განათლების სამინისტროს მიერ აკრედიტებულ სასწავლებელში იღებენ.
მათი ბედი 18 წლის შემდეგაც აინტერესებთ, ნაწილი თბილისში აგრძელებს სწავლას, ნაწილი — საზღვარგარეთ.
ასეთი ხმაურიანი ანგარიშის გამოქვეყნების შემდეგ, ძალიან სასიამოვნოა, რომ მონიტორინგმა სტარტი სერიოზული დარღვევების გამოვლინების გარეშე აიღო. თუმცა, წინ კიდევ ბევრი დაწესებულებაა, რომელთა მონიტორინგი რეალურ სურათს გამოავლენს. შესაძლოა, „ხმაურიანი ანგარიში“, მართლაც შედეგიანი აღმოჩნდეს „უყურადღებოდ მიტოვებულებისათვის“.
|
