2014-03-20
„არ ჰკითხოთ რჩევა ყველა მწერალს“ და „მთავარია, არ ჰგავდეთ ძველებს“ ფამუქის თბილისური დღეები
ლალი ჯელაძე
გასული კვირა, ანუ გაზაფხულის დასაწყისი, საქართველოში „ფამუქობის“ კვირად გამოცხადდა და ქვეყანა სრულიად სახალხო აღფრთოვანებამ მოიცვა. რასაკვირველია, ფამუქის შესახვედრად რიგში მდგომი „ლიტერატურის“ მოყვარულების საწინააღმდეგო, თავისთავად, არაფერი მაქვს, თუმცა, ჩვენს ქვეყანაში მწერლის ასეთი აღზევება ჯერ არ მინახავს და ამით ცოტა გაკვირვებული, შორიდან, ფამუქის მიღმა დარჩენილი, ვადევნებდი პროცესებს თვალს — მიღმა იმიტომ დავწერე, რომ ამ რიგში მოხვედრის მცდელობის მიუხედავად ვერაფრით ვერ აღმოვჩნდი. არადა ვეცადე, ნობელიანტ მწერალს ახლოდან შევხედავ-მეთქი, მაგრამ არ გამომივიდა — ეტყობა, მკაცრად დაცული მოსაწვევების დარიგება ჩემნაირ მკითხველზე არ იყო გათვლილი. ჰოდა, მეც (რადგანაც სხვა აღარაფერი მქონდა დარჩენილი) ინტერნეტით ვადევნე თვალი „საყოველთაო ფამუქობას“. სოციალური ქსელებით რას არ შეიტყობ და ბევრი რამეც სწორედ აქედან გავიგე. თურმე, ფამუქს პოეზია არ ჰყვარებია. ეს ერთ-ერთი ჩემი ფეისბუკელი პოეტი მეგობრის სტატუსიდან შევიტყვე — თურმე ფამუქის ჩამოყვანის ერთ-ერთ ორგანიზატორ გამომცემელთან ერთად სადილობისას, მწერალს უკითხავს მისთვის: თქვენი გამომცემლობა ლექსებს გამოსცემსო? გამომცემელს უპასუხია: არაო. ფამუქს უთქვამს: აი, ამით კიდევ ერთხელ დავრწმუნდი, რომ ჭკვიან გამომცემლობასთან მქონია საქმეო... ჰოდა, ამაზე პოეტების „რეაქციამაც“ არ დააყოვნა და მიხეილ ღანიშაშვილმა იუმორესკაც მიუძღვნა:
უპოეზიო ორჰან ფამუქი
(იუმორესკა)
ბაკური სულაკაურს რომ
უსაუბრია ფამუქთან,
იმ ერთი ფრაზით დღეიდან
ეგ კაცი ჩემთვის გამუქდა.
არადა, რა პატივს ვცემდი,
თან რა ალალად, რა მუქთად,
ახლა ვფიქრობ, რომ სახელი
ორჰანის ტყვილა გაბუქდა.
ლექსები არ ყვარებია,
რაღა გვიშველის ჭაბუკთა,
სამგლოვიაროს შემოვკრავთ
რვა წინწილას და ცხრა ბუკთა!
პოეტი იქვე აკეთებს მინაწერს, რომ: „არ მინდა ვინმემ ეს ჩემი იუმორესკა ფამუქის, ამ მართლაც ნიჭიერი და მსოფლიო მწერლის წინააღმდეგ გალაშქრებად ჩამითვალოს. უბრალოდ, პოეზიის ასე ერთი ხელის მოსმით უარყოფა, ცოტა უგბილად მოხვდა ყურს და იმიტომ წავიეშმაკე ლექსად...
თუ შევცდი, საჯაროდ ვიხდი ბოდიშს ორჰან ფამუქის წინაშე და ამ პოსტსაც ავიღებ. მითუმეტეს, რომ ზოგმა ჩემი პოსტი ფამუქის, თურქული კულტურისა და თურქეთის საპირისპიროდ აღიქვა, რაც ჩემი მხრიდან ნამდვილად მოკლებულია საფუძველს.“
ეს „წაეშმაკება“ მართლაც იქით იყოს და ახლა ნობელიანტი მწერლის შეხვედრას მივუბრუნდეთ.
პირველი კომენტარი მწერალმა აეროპორტშივე გააკეთა:
„ბედნიერი ვარ, რომ საქართველოში ჩამოვედი. ცოტა დამაგვიანდა, რადგან 60 წლის ვარ და პირველად ვესტუმრე თქვენს ქვეყანას. დიდი ენთუზიაზმით ჩამოვედი. ვიცი, რომ ჩვენს კულტურათა შორის ბევრია საერთო, შავი ზღვა გვაერთიანებს. ქართული კულტურის დიდი ნაწილია სტამბულში, ჩემს წარსულში. ასე რომ, სიამოვნებით ჩამოვედი, რომ ვნახო ქვეყანა, რომელიც მიყვარს და რომელთანაც დიდ კავშირს ვგრძნობ.“
„დაგვიანებულმა სტუმარმა“ (მისივე თქმით), ჟურნალისტებთან გამართულ პრესკონფერენციაზე განაცხადა, რომ ქართველი მწერლების შესახებ ნურაფერს კითხავენ, რადგანაც ძალიან ცოტა იცის ქართული ლიტერატურის შესახებ და ამის გამო მოიბოდიშა კიდეც: „ძალიან ცოტა თარგმნილი ქართული ლიტერატურა ვიცი, ისიც მხოლოდ ინგლისურ ენაზე, მაპატიეთ! ჩვენ შავი ზღვის გარშემო ვცხოვრობთ და უფრო მეტი თარგმნილი ქართული ლიტერატურა უნდა იყოს. მაგალითად, ქართულიდან თურქულად ან თურქულიდან ქართულად. მე საერთაშორისოდ აღიარებული მწერალი ვარ, თუ გინდათ, რომ ქართული ლიტერატურა ითარგმნოს თურქულად, აღიარება ჯერ დასავლეთში, შემდეგ კი ევროპაში უნდა მოიპოვოთ.“
ფავორიტ ნაწარმოებად კი „ანა კარენინა“ დაასახელა, საყვარელ მწერლებად — დოსტოევსკი, თომას მანი, ტოლსტოი და სხვ.
60 ენაზე ნათარგმნ ნობელიანტს ქართულ მედიასთან კიდევ ერთხელ მოუწია კითხვაზე — რატომ არის მისი წიგნები პოპულარული — პასუხის გაცემა. „უკვე დიდი ხანია პასუხს ვცემ კითხვას, რატომ არის ჩემი წიგნები პოპულარული. არ ვიცი, ვერ გეტყვით, ვწერ იმას, რაც მინდა და ვწერ იმას, რაც მსიამოვნებს. ძალიან ბევრს ვმუშაობ. თუ თქვენ შემეკითხებით, რატომ არის ჩემი წიგნები პოპულარული აზიურ ქვეყნებში ან თქვენთან, საქართველოში, გიპასუხებთ — ალბათ იმიტომ, რომ ჩვენი ცხოვრება ერთმანეთს ჰგავს, ერთი გზა გვაქვს გავლილი — დიდი ოჯახები და ტრადიციები გვაქვს. თბილისი ისტორიულად ძალიან მდიდარი ქალაქია, ბედნიერი ვარ, რომ ჩამოვედი და ის ჩემს წარმოსახვას დაემთხვა“.
შემთხვევით ლიტერატურაზე გადართული მწერალი — ასე უწოდა ფამუქმა საკუთარ თავს, რადგანაც მასში, როგორც აღნიშნა, მხატვარიცაა და მხატვრობიდან შემთხვევით გადაერთო ლიტერატურაზე. მისმა მხატვრობისადმი გამორჩეულმა დამოკიდებულებამ საქართველოში ჩამოსვლისთანავე იჩინა თავი — ხელოვნების მუზეუმს ეწვია: „მე დღეს ცოტა დრო მქონდა და ეროვნულ გალერეაში ფიროსმანის ნამუშევრები დავათვალიერე. მე მას ვაღმერთებ — ეს არის ქართული კულტურის საგანძური. მას შესანიშნავი, ღრმა, გულუბრყვილო, დემონური მხატვრობა აქვს. რამდენიმე წლის წინ ფილმიც ვნახე ფიროსმანზე და შთაბეჭდილების ქვეშ მოვექეცი. ჩამოხვიდე სტამბულიდან პირდაპირ ამ მუზეუმში და ნახო ეს სიმდიდრე, დიდი სიამოვნებაა“.
ახალგაზრდა მწერლებს მსოფლიო ბესტსელერების ავტორმა ურჩია, რომ მთავარია, არ ჰგავდნენ ძველებს. მისივე თქმით, მწერლის ცხოვრება რთულია, თუნდაც მწირი შემოსავლის გამო. „ეს განსაკუთრებით დასაწყისშია. გადარჩები, თუ შენ ძალიან გიყვარს წერა. საერთაშორისო ცნობადობა შეიძლება მოვიდეს, შეიძლება არა. რთულია, მაგრამ თუ ძალიან გინდა, შეძლებ!“
***
„ქართული ფამუქი ჩვენი თანამედროვე ლიტერატურის ერთ-ერთი ნათელი წერტილია, თუკი გავითვალისწინებთ სავალალო მდგომარეობას და წარმოუდგენლად ნელ ტემპებს, რა ტემპებითაც ითარგმნება კლასიკა და უახლესი მწერლობა. ფამუქი ამ მხრივ ნამდვილად გამონაკლისია. მას ყველაზე მეტად გაუმართლა ჩვენში, თუმცა უფრო მეტად გაუმართლა ქართველ მკითხველსაც, იმის გამო, რომ საქართველოში აღმოსავლეთმცოდნეობის კარგი სკოლა არსებობს და ჩვენი თურქოლოგები კლასიკაზე უფრო ბარაქიანად უახლესი ლიტერატურის ნიმუშებს თარგმნიან. აღმოსავლეთმცოდნეს, მთარგმნელისა და პოეტის გიორგი ლობჟანიძის აზრით, საქართველოში არავინ დალოდებია, სანამ ფამუქს მსოფლიო აღიარებდა, მას ნობელის პრემიამდეც კარგად იცნობდნენ ჩვენში:
„რაც შეეხება ქართულ თარგმანებს… ქართული აღმოსავლეთმცოდნეობა არ დალოდებია იმას, რომ ფამუქი მსოფლიოში ეღიარებიათ და გამოჩენისთანავე დაიწყო მისი შემოქმედების შესწავლა. ჩვენი თურქოლოგები — თამუნა ალფენიძე, ქეთევან ტომარაძე, ნანა ჯანაშია და ლია ჩლაიძე აქტიურად შეისწავლიდნენ და თარგმნიდნენ მის ნაწარმოებებს“.
თავად ფამუქი, მისი პირადი ცხოვრებით, შეხედულებებით და წერის მანერით, ცალკე თემაა. ხხ საუკუნის 80-იანი წლების თურქეთში არავინ ელოდა ასეთი მწერლის გამოჩენას, მწერლისა, რომელიც გულახდილიც იყო და თამაშობდა კიდევაც კულტურული მეტაფორებით. ფამუქში, შეიძლება ითქვას აღმოსავლური და დასავლური ლიტერატურული ტრადიციის შერწყმა მოხდა:
„საერთოდ ძალიან უცნაური იყო ფამუქის გამოჩენა თურქულ ლიტერატურაში და კონკრეტულად იმ სახის მწერლის გამოჩენა, როგორიც ფამუქია. საკმაოდ ღარიბია თურქული ლიტერატურა, განსხვავებით სხვა აღმოსავლური ლიტერატურებისგან და მას პრაქტიკულად თანამედროვე ლიტერატურა ისეთი დონის ჰქონდა, რომ ნაკლებ სავარაუდო იყო ამ მასშტაბის მწერლის გამოჩენა. თვითონ თურქეთში ფამუქის მიუღებლობა მე მგონი სწორედ ამითაც არის განპირობებული, რომ იგი პიროვნული აქტით შემდგარი მწერალი უფროა და დიდად გაუსწრო დროს და თავის თანამედროვე თურქულ ლიტერატურას. თავის მხრივ მისი პოლიტიკური შეხედულებებიც ამძაფრებს პროტესტს და ხშირად გამიზნული ხასიათის არის ხოლმე, რათა დასავლური საზოგადოების ყურადღება მიექცია“ — ეს არის ამონარიდი „არილში“, 2011 წელს დაბეჭდილი მალხაზ ხარბედიას წერილიდან — „ორჰან ფამუქის მეოთხე წიგნი ქართულ ენაზე“, წერილის დასასრულს ავტორი წერს:
„ჩვენ კი იმედი დავიტოვოთ, რომ ახლო მომავალში თავად ავტორსაც გავიცნობთ პირადად. საქართველოში უკვე ყველა პირობა არსებობს საიმისოდ, რომ თურქი ნობელიანტი ვისტუმროთ. თანაც არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ორჰან ფამუქს თბილისზეც აქვს დაწერილი რამდენიმე ძალიან თბილი სიტყვა.“
***
ორჰან ფამუქი თბილისში თავისუფალი და აგრარული უნივერსიტეტებისა და ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობის მოწვევით ჩამოვიდა. მის ვიზიტებს შორის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი შეხვედრა სწორედ თავისუფალი და აგრარული უნივერსიტეტის სტდენტებთან შეხვედრა იყო. მას თავისუფალი უნივერსიტეტის საპატიო პროფესორის წოდება მიანიჭეს. დარბაზში მყოფ აუდიტორიას ნობელის პრემიის ლაურეატმა მწერალმა უთხრა, რომ 2006 წლამდე პროფესორი არასოდეს ყოფილა, სანამ კოლუმბიის უნივერსიტეტის პროფესორობას მიიღებდა. ის ახლა ამავე უნივერსიტეტში კითხულობს ლექციებს და ასწავლის იმას, „რითიც მისი გონება არის მოცული.“ სტუდენტებთან მწერლის შეხვედრა, ბუნებრივია, ვერ ასცდებოდა ლიტერატურაზე და მწერლობაზე საუბარს, მაგრამ საუბარი ცოტა პოლიტიკასაც შეეხო.
ფამუქისთვის აღმოსავლეთსა და დასავლეთს შორის პარალელების გავლება და შედარებები, იდენტობების ძიება ახლა იმდენად აქტუალური არ არის, თუმცა, მწერალმა დარბაზს გაუმხილა, რომ ათი წლის წინ მისი გონება დატვირთული იყო ამ საკითხებზე ფიქრით და მასთან ერთად თურქეთის ისტორიითაც. თურქეთის ადგილი რუკაზე, თურქეთის ისტორია და მისი მდებარეობა აზიასა და ევროპას შორის, წარმოშობდა კითხვებს თურქეთის იდენტობის შესახებ და დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ძიება აისახებოდა თურქეთის პოლიტიკაზე. თუმცა, ეს საკითხები ახლა იმდენად აქტუალური აღარ არის არც მისთვის და არც თურქეთისთვის. „შესაძლოა იმიტომაც, რომ ახლა თურქეთი უფრო დიდი და უფრო ძლიერი ქვეყანაა და ევროპული გავლენა ნაკლებად მნიშვნელოვანია. ამ და კიდევ სხვა მიზეზების გამო, ახლა ნაკლებად ვფიქრობ ისეთ საკითხებზე, როგორიცაა დასავლეთისა და აღმოსავლეთის იდენტურობის პრობლემები.“ მისი განმარტებით, 10 წლის წინ აქტიურად მუშაობდა თურქეთის ევროკავშირში გაწევრიანებაზე. მისი აზრით, ეს პოლიტიკური იდეაა და არა მარტო. მიიჩნევს, რომ თურქეთის ევროკავშირში შესვლა ძალიან კარგი იქნებოდა თურქული სასამართლო სისტემისთვის, ეკონომიკური სისტემისთვის, გამოხატვის თავისუფლებისა და უმცირესობების უფლებების დაცვისთვის. „თუმცა, თურქეთის ევროკავშირთან დაახლოება შეჩერდა ქვეყანაში შექმნილი ნაციონალური და სხვა ძალების წინააღმდეგობის და იმ ეკონომიკური პრობლემების გამო, რომელიც ევროპას 2010 წლიდან შეეხო. თურქეთი და ევროკავშირი ახლა მნიშვნელოვანი თემა არ არის.“
ფამუქი ამბობს, რომ თურქეთის მილიონობით მოქალაქე მხარს უჭერს თურქეთის ევროკავშირში გაწევრიანებას, მაგრამ რაიმე ცვლილების მიღწევა, დღესდღეობით, ძალიან ძნელია, რადგან ორივე მხარეს თავისი შიდა პრობლემები აქვს.
მისი ლიტერატურული რაკურსი კი „სურათებისა და სიტყვების“ კავშირზეა მიმართული, რადგან მიიჩნევს, რომ — „სურათები და სიტყვები“ არის კვლევა ისტორიული კავშირისა მხატვრობასა და ლიტერატურას შორის, რომელსაც ის სტუდენტებს უკითხავს. ვიდრე მწერლობას დაიწყებდა, ხატავდა და სწორედ ადრეულმა პროფესიამ განსაზღვრა მისი ინტერესი ფერებისადმი. ასე შეუხამა ერთმანეთს მისთვის ორი ახლობელი პროფესია — მხატვრობა და მწერლობა.
მწერლის აზრით, არსებობენ გულუბრყვილო მწერლები და გულუბრყვილო მკითხველები. გულუბრყვილო მწერლები არ ფიქრობენ თვითშემეცნებაზე, დეტალებზე, ტექნიკაზე, მორალზე და ისე ქმნიან ნაწარმოებებს, თითქოს ისინი ღმერთისგან იყოს ბოძებული. მისთვის უფრო მისაღებია თანამედროვე, მრავალფეროვანი მწერლები, რომლებიც უფრო ფიქრობენ ტექნიკაზე, დეტალებზე და იმაზე, რომ წერონ ისეთ საკითხებზე, რომელზეც თავად ფიქრობენ. საკუთარ თავს მწერლების მეორე ტიპს მიაკუთვნებს.
ნობელიანტმა მწერალმა სტუდენტებს თითოეული ნოველის სიუჟეტის მიღმა დაფარული მაქსიმა ასე აუხსნა — მკითხველი დგას „ნაწარმოების ტყეში“ და ეძებს იმ შინაარსს, რომელიც მწერალმა ნაწარმოებში ჩადო.
„მკითხველი ხედავს ხეებს მის წინ, მაგრამ ზოგადი პეიზაჟის, საერთო ლანდშაფტის დანახვა არ შეუძლია. ეს ის გრძნობაა, როცა დაკარგული ვართ რომანის ტყეში, როცა ვფიქრობთ, რატომ აღწერა მწერალმა ეს ქალაქი, ეს ქუჩა ან ეს პერსონაჟი? ვერ ვიტყვი, რომ ვიღაცამ გაიგო ჩემი ნაწარმოები და ვიღაცამ ვერა. მე პატივს ვცემ ინტერპრეტაციის მრავალფეროვნებას...“
„წიგნების წერა ყოველთვის საშიშია იმ გაგებით, რომ ხანდახან ბედნიერი ხარ, ხანდახან მოწყენილი, მაგრამ ის არასოდეს მთავრდება. როცა ვასრულებ წიგნის წერას, მე უფრო მეტს ვფიქრობ იმაზე, თუ რას იტყვიან ჩემი ოპონენტები, რას იტყვიან გამომცემლები, რას იტყვის ეს ხალხი, ის ხალხი. ეს არის ნაწილი მწერლად ყოფნის“; „არ ჰკითხოთ რჩევა ყველა მწერალს“ — ასეთი იყო მწერლის რჩევები სტუდენტებისადმი.
მორიგი შეხვედრა ფამუქთან რუსთაველის სახელმწიფო თეატრში გაიმართა, რომლის ორგანიზატორი ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა იყო და რომელზე დასწრებაც მოსაწვევებით იყო შესაძლებელი. როგორც თავიდან აღვნიშნე — შეხვედრაზე დასწრება შეზღუდული იყო, თუმცა, ნობელიანტი მწერლის შესახებ ინტერნეტსივრცით, როგორც ხედავთ, ბევრი რამ შევიტყვე და მოკლედ მისი „თბილისური“ ვოიაჟის შემდგომ პორტრეტიც ასე შეიკრა — საყვარელი ნაწარმოები „ანა კარენინა“, აღმერთებს ფიროსმანს! „მე ვწერ იმას, რაც უბრალოდ სარკეში ირეკლება და როგორც შემიძლია ვკამათობ ამაზე“; ნობელიანტი მწერლის თბილისში სამდღიანი ვიზიტის ფრაზა: „სიამოვნებით ჩამოვედი, რომ ვნახო ქვეყანა, რომელიც მიყვარს და რომელთანაც დიდ კავშირს ვგრძნობ!“
|
