2014-11-06
სოციალური პოლიტიკის ხარვეზები და შშმ ბავშვთა უფლებრივი მდგომარეობა
ლალი ჯელაძე
შშმ ბავშვთა უფლებრივი მდგომარეობა და მათი ოჯახები, რა გამოწვევების წინაშე დგას ქვეყანა, რა კეთდება შეზღუდული შესაძლებლობის მქონე ბავშვთა მიმართ არსებული სტიგმისა და მათი საზოგადოებისაგან იზოლირების დაძლევის თვალსაზრისით, არის თუ არა საკმარისი იმ სკოლებისა და სათემო ცენტრების რაოდენობა, სადაც შესაძლებელია შშმ ბავშვების ჩართვა — ამ თემებზე გაიმართა დისკუსია „ფრონტლაინ ჯორჯია“ კლუბის და ჟურნალ „ლიბერალის“ ერთობლივი პროექტის ფარგლებში, რომლის მხარდამჭერი გაეროს ბავშვთა ფონდია.
„შშმ ადამიანთა უფლებრივი პრობლემები მათი დაბადებიდანვე იწყება — სამშობიაროდან ჩნდება ჯანდაცვის პრობლემა — ნაკლებად კვალიფიციურობა, სერვისების არასაკმარისი რაოდენობა, სოციალური სერვისების სიმცირე, ის სერვისებიც კი, რაც სახელმწიფოში არსებობს, თითოეულ ოჯახსა და პიროვნებაზე უნდა აისახოს, რაც, სამწუხაროდ, ვერ კეთდება ისე, როგორც უნდა კეთდებოდეს“ — ასე დაიწყო დისკუსია მოდერატორმა, ლია ტაბატაძემ. ის წარმოადგენს ორგანიზაციას „კავშირი ჩვენი ბავშვები“ და თვითონაც მიეკუთვნება იმ მშობლების რიცხვს, რომლებსაც ძალიან რთული და მძიმე გზის გავლა უწევთ იმისთვის, რომ შშმ ბავშვებს მისცენ განათლებისა და განვითარების შესაძლებლობა.
„პირადად მე, როგორც მშობელმა, ისევე როგორც ბევრმა მშობელმა ჩემ გარშემო, ძალიან რთული გზა გავიარე, თუნდაც იმიტომ, რომ სოციალური მუშაკის სერვისი არ არსებობს, რომელიც დააკვალიანებს მშობელს — რა უნდა გააკეთო, სად ჩართო შენი შვილი, რა სერვისები არსებობს, რა გამოწვევების წინაშე დგახარ და როგორ უნდა გაართვა თავი ამ ყველაფერს. ასე კითხვა-კითხვით გვიწევს საოცარი პრობლემების გადაჭრა. ამასობაში გადის დღეები, თვეები, წლები, რაც აგვიანებს შშმ ადამიანთა განვითარებას. ბევრმა მშობელმა არ იცის, რომ არსებობს ადრეული განვითარების პროგრამა, ანუ ინფორმაციის მიწოდების პრობლემაც დგას — სერვისები, რაც არსებობს, ისიც კი არ მიდის თითოეულ ოჯახამდე. ეს, თავისთავად, ბავშვის განვითარებაში შეფერხებას იწვევს — დაგვიანებული ჩართვა. აქედან გამომდინარე, გვიანდება ბაღებში ან სკოლებში მიყვანა, რის შემდეგაც იწყება განათლების სისტემასთან დაკავშირებული მთელი რიგი პრობლემები და რის წინაშეც დგას დღეს ინკლუზიური განათლება.“
მაგული შაღაშვილმა, „პირველი ნაბიჯის“ წარმომადგენელმა, ყურადღება იმ პრობლემებზე გაამახვილა, რომლის წინაშეც დგას შშმ ბავშვი და მისი ოჯახი.
„ადრეული ჩარევის სახელმწიფო პროგრამა“ რამდენიმე წლის წინ დაიწყო, მაგრამ, სამწუხაროდ, რეგიონებში მცხოვრები განსაკუთრებული საჭიროებების მქონე ბავშვებისთვის არ არის ხელმისაწვდომი. ეს სისტემური პრობლემაა. განსაკუთრებული საჭიროებით დაბადებულ ბავშვს ვერც სოციალური და ვერც სამედიცინო სფერო ხვდება მაინცდამაინც მომზადებული. ეს საბჭოთა სისტემის გადმონაშთია — არ ხდება ოჯახის სწორად ინფორმირება. ყველა ბავშვს აქვს განსაკუთრებული პოტენციალი და მის განვითარებაზე ზრუნვა დაბადების დღიდანვე უნდა დაიწყოს, რომ არ დადგეს ცუდი შედეგი — ინსტიტუციაში ან ალტერნატიული ზრუნვის დაწესებულებაში ბავშვის განთავსება. სწორედ ეს არის სოციალური პოლიტიკის პირველი ხარვეზი, რომელსაც ბავშვი და ოჯახი ეჯახება. ადრეული ჩარევის პროგრამა ხუთ ქალაქში ხორციელდება და იმედი გვაქვს, მომავალი წლიდან კიდევ დაემატება ცენტრები.
მეორე მნიშვნელოვანი პრობლემა სკოლამდელი განათლებაა. დღესდღეობით სკოლამდელი განათლების ინსტიტუტები არ არიან მზად, შესაბამისად უპასუხონ განსაკუთრებული საჭიროების მქონე ბავშვის უფლებებსა და საჭიროებებს. საბავშვო ბაღში, სადაც ჯგუფში 30 ან 40 ბავშვია, განსაკუთრებული საჭიროების მქონე ბავშვისთვის სპეციალიზებული გეგმის განვითარება და უზრუნველყოფა ძალიან რთულია. გარდა ამისა, მეტწილად ირღვევა ბავშვის უფლება სოციალური ინკლუზიის შესახებ. გვქონდა ბავშვის დისკრიმინაციის რამდენიმე შემთხვევა, რომელიც გადავეცით ომბუდსმენის ოფისს — ერთ-ერთი ძალიან გახმაურებული შემთხვევაც იყო. დისკრიმინაცია სკოლამდელი აღზრდის დაწესებულების ადმინისტრაციიდან მოდის, ასევე სხვა ბავშვების მშობლებისგან. ნათლად იკვეთება, რომ მნიშვნელოვანია ინფორმაციის გავრცელება. ვერ ვიტყვი, რომ საზოგადოება ძალიან ნეგატიურია და არ აქვს ემპათიის უნარი, მაგრამ სერიოზული სამუშაოა ჩასატარებელი, რომ განსაკუთრებული საჭიროებების მქონე ბავშვების ინკლუზია საწყისი ეტაპიდან მოხდეს. თავად ბავშვებთან არასდროს არ არის პრობლემა — ბავშვი ძალიან იოლად მიმღებია.
მესამე პრობლემა, რომელსაც ვაწყდებით და ესეც უფლებების დარღვევაა — როდესაც ბავშვი სკოლამდელი განათლების საფეხურს ამთავრებს და უნდა გადავიდეს ზოგადსაგანმანათლებლო სისტემაში, არც ერთი სახელმწიფო სტრუქტურა არ თანამშრომლობს ამ გზაზე არსებული პრობლემის დასაძლევად. ვიცით, რომ არსებობს დღის ცენტრების პროგრამა და მშობელს უფლება აქვს, სკოლის ინკლუზიურ განათლებაში ჩართვის ნაცვლად, შვილი „დღის ცენტრში“ წაიყვანოს. არის შემთხვევები, როცა მშობელს ბავშვი „დღის ცენტრში“ გადაჰყავს, რადგან მიაჩნია, რომ ის უფრო პასუხობს ბავშვის საჭიროებებს, ვიდრე ინკლუზიური განათლების სისტემა. ამ შემთხვევაში, რა თქმა უნდა, თავისთავად ირღვევა ბავშვის განათლების უფლება. ასეთ დროს საჭიროა დახმარება, რომ ბავშვმა სკოლაშიც იაროს და თუ სკოლის შემდგომ ესაჭიროება გარკვეული დახმარება — „დღის ცენტრშიც“, ამიტომ უნდა შემუშავდეს ერთიანი სოციალური პაკეტი. ინკლუზიურ განათლებაში პროფესიული ნაბიჯები ნამდვილად იდგმება, მაგრამ დღესდღეობით არსებული ინკლუზიური განათლება უფრო მსუბუქი და საშუალო ინტელექტუალური შეზღუდვების მქონე ბავშვებს პასუხობს, შედარებით მძიმე შშმ ბავშვები კი ისევ განათლების სისტემის გარეშე რჩებიან. პრობლემაა ისიც, როცა განსაკუთრებული საჭიროებების მქონე ბავშვი სკოლას აცდენს 2 ან 3 თვე (ასეთი შემთხვევები გვქონია), სკოლის ადმინისტრაცია გაცდენის მიზეზებს არ კითხულობს. სხვა ბავშვების გაცდენები, როგორც იცით, მკაცრად კონტროლდება. აქაც ირღვევა ბავშვის უფლებები, ამას პოზიტიურ დისკრიმინაციას დავარქმევდი, რაც, ვფიქრობ, მიუღებელია.
ისევ სოციალურ პროგრამებს დავუბრუნდეთ. „დღის ცენტრები“ ერთ-ერთი წამყვანი პროგრამაა სოციალური დახმარების პაკეტში. სახელმწიფომ კარგად უნდა გაიაზროს „დღის ცენტრის“ დანიშნულება, რა ხარისხი უნდა არსებობდს ამ ცენტრში, რომ არ დაირღვეს ბავშვის უფლება და რომ ის არ იქცეს მხოლოდ ბავშვების დროებით განთავსების ადგილად. აქ ბავშვი, თუ ეს საჭიროა, ფორმალური განათლების კომპონენტებსაც და არაფორმალურ განათლებასაც უნდა იღებდეს, რაც მათ დამოუკიდებელი ცხოვრებისთვის საჭირო უნარების ჩამოყალიბებაში დაეხმარება. მშობელი, რომელიც შეიძლება იყოს წარმატებული და დასაქმებული, რჩება 24-საათიანი მომვლელის პოზიციაზე და, შესაბამისად, არა მხოლოდ სოციალურ სტატუსს კარგავს, არამედ, ჯანმრთელობის პრობლემებსაც იძენს, რაც ხშირად ოჯახური კრიზისის საწყისიც ხდება. ამის გამო ბევრი დარღვეული ოჯახი გვყავს. ბავშვების ზრდასთან ერთად იზრდებია სოციალური და ეკონომიკური პრობლემებიც. ამიტომაც მნიშვნელოვანია ამ დიდი ხარვეზის ამოვსება — სახელმწიფომ უნდა დაინახოს ბავშვი არა „დღის ცენტრის“ ან ინკლუზიური განათლების პროგრამაში, არამედ ის დაინახოს, როგორც თანამოქალაქე, რომელსაც ცხოვრების ყველა ეტაპზე სჭირდება სერვისი. დღეს გვაქვს პროგრამები, რომლებიც ეპიზოდურად ვითარდება და არ არის მათ შორის ბმა, რადგან არ არის სახელმწიფო უწყებებს შორის თანამშრომლობა და ერთიანი მიდგომა. თუ ბავშვი გადის ერთი პროგრამიდან, არავინ ინტერესდება შემდეგ სად შედის. მხოლოდ სოციალური მუშაკები ამ პრობლემას ნაკლებად გაუმკლავდებიან, მაგრამ, საქმე ისაა, რომ ისინიც ამ სისტემაში ჩართულები არიან არა იმ ხარისხით და არა იმ პროფესიონალიზმით, როგორიც საჭიროა.
ქვეყანაში არ არსებობს კვლევა, რომელიც შეისწავლიდა, კრიზისის რა ფაზებს გადის შშმ ბავშვის ოჯახი. მსოფლიო გამოცდილებით ასეთი სურათი გვაქვს — შშმ ბავშვიანი ოჯახები და შშმ პირები სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი ოჯახებია. დარწმუნებული ვარ, ჩვენს ქვეყანაშიც ასეთივე სურათია, უბრალოდ, ამას ნაკლებად ვიკვლევთ. რა თქმა უნდა, უეცარ ცვლილებებს არ ველოდებით, მაგრამ მნიშვნელოვანია პროცესი დაიწყოს, რომ დავინახოთ რა საჭიროებაა წარმოდგენილი.
მნიშვნელოვანია შეიქმნას სისტემა, რომელიც პირველი დაინახავს ამ ბავშვს, მის საჭიროებებს. ჩვენი სოციალური პოლიტიკის ხარვეზი სწორედ ეს არის — არ არის აგებული ოჯახის კეთილდღეობაზე. არადა, სოციალური პოლიტიკის განმსაზღვრელი სწორედ ისაა, ოჯახს საჭირო მომსახურების მინიმალური პაკეტი მაინც შევთავაზოთ.“
ჯანდაცვის სამინისტროს სოციალური დაცვის დეპარტამენტის სოციალურ საკითხთა და პროგრამების სამმართველოს მთავარი სპეციალისტის, სალომე ჭიჭინაძის განმარტებით, ერთ-ერთ ხარვეზს მართლაც წარმოადგენს ოჯახის მხარდაჭერის სერვისებისა და მომსახურების სისტემა. მისივე თქმით, სისტემა დეინსტიტუციონალიზაციის პროცესის დროს გვერდზე აღმოჩნდა გაწეული და სწორედ ამან გამოიწვია ის დიდი ხარვეზი, რომელიც დღეს ოჯახის მხარდაჭერის სისტემაში არსებობს. „სისტემაში, პირველ რიგში, ვგულისხმობ არა ცალკეული მომახურებების განვითარებას, არამედ მთლიანად ქსელის განვითარების ხარისხსა და რაოდენობას, რათა დაფარვა იყოს ადეკვატური და ზუსტად პასუხობდეს საჭიროებებს, რომლის საფუძველზეც უნდა დავაფუძნოთ და განვავითაროთ მთლიანი სისტემა “.
Ìახელმწიფოს სოციალური მომსახურების ფარგლებში, შშმ ბავშვებთან მიმართებაში, სულ რამდენიმე მომსახურების პროგრამა მოქმედებს: ადრეული განვითარება, რეაბილიტაციის ქვეპროგრამა და „დღის ცენტრი“. მიუხედავად არსებული სტანდარტისა, ხშირ შემთხვევაში, შინაარსისა და ხარისხის თვალსაზრისით, „დღის ცენტრის“ მომსახურებები ბევრ ხარვეზს აჩენს, ამას მონიტორინგიც ადასტურებს. მათი დაძლევის გზას სოციალური დაცვის დეპარტამენტის წარმომადგენელი ამ ინსტიტუციებისა და სერვისების ერთიანი ქსელის შექმნასა და ორივე სამინისტროს მხარდაჭერაში ხედავს. „მთავარი აქცენტი შინაარსზე უნდა გავაკეთოთ — განვითარების რა ხარისხი მისცა ბავშვს „დღის ცენტრმა“, ცენტრის მუშაობის მთავარი კრიტერიუმიც ხომ ეს არის.
თუკი მხოლოდ ის გვაქვს მიზნად, რომ ბავშვი გამოვიდეს ოჯახიდან და დღის ცენტრმა უზრუნველყოს მისი ტრანსპორტირება სახლიდან ცენტრამდე ან პირიქით, ეს არასწორი მიდგომა იქნება. მონიტორინგი მოგვცემს საშუალებას, გავარკვიოთ, როგორ შეიცვალოს პოლიტიკა „დღის ცენტრთან“ მიმართებაში. ამჟამად აქტიურ ფაზაშია პროცესი და განათლების სამინისტროსთან ერთად წინასწარ ვსინჯავთ ნიადაგს, როგორ მოვახდინოთ შშმ ბავშვების „დღის ცენტრების“ ინტეგრირება სკოლებში.“
სალომე ჭიჭინაძე მიიჩნევს, რომ სოციალურად დაუცველი კატეგორიის ოჯახების შეფასების მეთოდოლოგიის შეცვლა, გარკვეულწილად, ხელს შეუწყობს შშმ ბავშვთა გამოვლენას. მეთოდოლოგიის შეცვლა ითვალისწინებს გარკვეული დამატებითი კითხვების შეტანას (მეტ აქცენტებს გააკეთებს ბავშვიან ოჯახებზე) და ამასთანავე, სოციალური აგენტის დავალდებულებას, თუ ოჯახში შშმ ბავშვი დახვდება, შეატყობინოს სოციალურ მუშაკს, რომელიც სათანადო ინტერვენციას მოახდენს. „იქნებ ამან მაინც მოახდინოს შშმ ბავშვების დროულად გამოვლენა შემდგომ მათი სისტემაში მოხვედრის მიზნით“.
დისკუსია, ძირითადად, იმ აქცენტებისა და პრობლემების გარშემო წარიმართა, რომლებიც მაგული შაღაშვილმა და ლია ტაბატაძემ წამოჭრეს. Îა ხედვები და გეგმები აქვს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტროს ინკლუზიური განათლების განვითარების მიმართულებით, ამის შესახებ განათლებისა და მენციერების სამინისტროს ინკლუზიური განათლების განვითარების სამმართველოს უფროსმა, ეკა დგებუაძემ ისაუბრა: „ინკლუზიური განათლება ეს არის ცალკე განათლების სისტემა განათლების სისტემაში. Îასაკვირველია, ძალიან ბევრია გასაკეთებელი, მაგრამ ის მცირე ნაბიჯები, რაც სახელმწიფომ გადადგა, გვაძლევს იმის თქმის საფუძველს, რომ სწორ გზაზე ვდგავართ და იმედი გვაქვს, უფრო მეტ ქმედით და ხარისხიან განათლებას შევთავაზებთ სპეციალური საჭიროების მქონე მოსწავლეებს“.
უფრო ქმედითი და კონკრეტული ნაბიჯების გადადგმა ხარისხიანი ინკლუზიური განათლების მისაღებად დიდწილადაა დამოკიდებული ადრეული განვითარების პროგრამებზე. Îოგორც გაირკვა, ხშირია შემთხვევები, როცა მოზარდები 10, 12, 15 წლის ასაკში მიდიან სკოლაში და არანაირი საგანმანათლებლო ისტორია არ აქვთ. ამიტომაც მათ განსხვავებული მიდგომა და განსხვავებული სერვისი სჭირდებათ, სისტემაც სწორედ ამ კუთხით ხედავს ბევრ პრობლემას. ამიტომაცაა ძალიან მნიშვნელოვანი, რომ ადრეული განვითარების პროგრამები უფრო გააქტიურდეს.
დღეის მონაცემებით, 3500-ზე მეტი სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე მოსწავლე 800-ზე მეტ საჯარო სკოლაში სწავლობს. „2012 წელს, როცა ვთქვით, რომ ინკლუზიური განათლება საქართველოში არსებულ ყველა საჯარო სკოლაში უნდა განხორციელდეს, ძალიან დიდი პასუხისმგებლობა ავიღეთ, — ამბობს ეკა დგებუაძე, — თითოეულმა საჯარო სკოლამ ეს პასუხისმგებლობა თითოეული მოსწავლის წინაშე უნდა იგრძნოს. სწორედ ასეთი მიდგომით, გარკვეული ეტაპის შემდეგ, მივიღებთ შედეგებს. დღეს, საქართველოში, ძალიან ბევრი ბავშვია, ვინც ზის სახლში და არ იცის, რა არის ინკლუზიური განათლება — ამ კუთხით სერიოზული მუშაობა გვჭირდება. ჩვენ დავიწყეთ თანამშრომლობა ჯანდაცვის სამინისტროსთან, აუცილებლად უნდა გადავდგათ ქმედითი ნაბიჯები, რომ სისტემამ შშმ ბავშვები დაინახოს და მათთვის შესაბამისი სერვისების განვითარებაზე ვიზრუნოთ.“
ინკლუზიურ განათლებაში სერიოზულ პრობლემას წარმოადგენს უნივერსიტეტის დონეზე სპეცმასწავლებლების საბაკალავრო პროგრამების არარსებობაც. ამას ადასტურებს ინკლუზიური განათლების განვითარების სამმართველოს უფროსიც: „ჯერჯერობით, ჩვენ ვერ ვზრდით პროფესიონალებს, თუმცა ვმუშაობთ იმ კუთხით, რომ სკოლას ჰყავდეს პედაგოგი, რომელიც მხარს დაუჭერს და ხელს შეუწყობს მოსწავლეს ინკლუზიური განათლების ხარისხიანად წარმართვაში. კარგია, რომ 2014 წლიდან დაიწყო სამაგისტრო პროგრამები და უკვე გვყავს სტუდენტები სპეციალური მასწავლებლის სამაგისტრო პროგრამაში. ეს წინგადადგმული ნაბიჯია“.
ეკა დგებუაძემ მაგული შაღაშვილის მიერ წამოჭრილ გაცდენების პრობლემასაც უპასუხა: „ამ შემთხვევაში, ხარვეზი არის ის, რომ სამინისტროს არ აქვს მონიტორინგის მექანიზმი, ასევე ვერ ხერხდება და არ ხდება ინკლუზიური განათლების ხარისხის შეფასება. თუმცა, ამ მიმართულებითაც ვმუშაობთ. სწორედ მონიტორინგის მექანიზმი დაარეგულირებს და მოსთხოვს სკოლის ადმინისტრაციას, დაინახოს თითოეული მოსწავლის დასწრება და მიზეზი, რის გამოც ის სკოლას აცდენს“.
რაც შეეხება მძიმე ინტელექტუალური დარღვევის მქონე ბავშვებს, სამინისტრო ფიქრობს და ეძებს გზას, როგორ მიაწოდოს მათ განათლება. სწორედ ამ მიზნით, საპილოტე რეჟიმში, თელავსა და თბილისში გაიხსნა ინტეგრირებული კლასები აუტისტური სპექტრის მქონე ბავშვებისთვის. „დაკვირვების საფუძველზე აღმოჩნდა, რომ ამ კლასებმა გაამართლა და დაგვაფიქრა, რომ მართლაც ხომ არ აჯობებდა ფორმალურ განათლებაში — საჯარო სკოლის სივრცეში — გავაჩინოთ ასეთი შერეული კლასები. ეს იქნება სერვისი, რომელიც თავიდან აგვაცილებს სპეცკლასების აუცილებლობას. შესაძლოა, 2015 წლიდან, საჯარო სკოლებში, კიდევ ორი ასეთი კლასი გავხსნათ“ — გვითხრა ქალბატონმა ეკამ. თუმცა, როგორც ირკვევა, კურიკულუმში არსებობს შინმომსახურების სერვისი, რომელიც ავალდებულებს პედაგოგს, გარკვეული პერიოდულობით, ასეთი კატეგორიის მოსწავლეს შინ მიაკითხოს. აღმოჩნდა, რომ პედაგოგებმა, დამატებითი დაფინანსების გარეშე, ასეთ მომსახურებაზე უარი განაცხადეს, ამიტომაც ამ მექანიზმმა არ იმუშავა.
„ჩვენი მიზანი და ამბიციაა, ყველა ბავშვი ჩავრთოთ ფორმალურ განათლებაში გარკვეული სერვისების საფუძველზე. უნდა ვიფიქროთ, როგორ გავაჩინოთ ეს სერვისები. ხედვა ასეთია: ბავშვი უნდა წავიდეს საჯარო სკოლაში და სკოლის შემდეგ — „დღის ცენტრში“. „დღის ცენტრმა“ უნდა იზრუნოს იმ უნარების განვითარებაზე, რასაც შშმ ბავშვს აძლევს სკოლა. უნდა შედგეს თანამშრომლობა, შეიკრას ჯაჭვი — ერთად ვიზრუნოთ ბავშვის განათლება-განვითარებაზე“ — ამბობს ეკა დგებუაძე.
|
