2017-07-06
არქიფო სეთურის მხატვრული სახის გააზრებისთვის ჭაბუა ამირეჯიბის „დათა თუთაშხიას“ მიხედვით
ჭაბუა ამირეჯიბის რომანი „დათა თუთაშხია“ მე-9 კლასის სახელმძღვანელოში წარმოდგენილია საინტერესო და მრავლისმთქმელი ეპიზოდით (მოსე ზამთარაძის ნაამბობიდან), საირმის ტყეში დატრიალებული ამბით, რომელიც, ვფიქრობ, ძალზე საინტერესო მონაკვეთია. არქიფოს სახის გარკვევისას მოსწავლეები არაერთ წინააღმდეგობას აწყდებიან, რის გამოც გადავწყვიტე, მასში დამეძებნა მითოსურ-ბიბლიური არქეტიპები.
როგორც აღვნიშნე, ჭაბუა ამირეჯიბის რომანი „დათა თუთაშხია“ ბიბლიური და მითოსური პლასტების დამტევი ტექსტია. მითოსურ სიუჟეტს ბიბლიური არქეტიპები ენაცვლება, რისი წყალობითაც ამ რომანს (და განსაკუთრებით ამ ეპიზოდს) განსაკუთრებული ღირებულება და მნიშვნელობა ენიჭება.
საირმის ტყის ეპიზოდში სეთური — „პატრიარქალური მამა“ — თავისი „ჯოგისთვის“ ცოცხალ მითს ქმნის. ამ მონათხრობში საინტერესოა ისიც, რომ მოვლენები საირმის ტყეში ვითარდება. ხის, ტყის სიმბოლოში სამყაროს უნივერსალური კონცეფცია იყო განხორციელებული. მისი მნიშვნელობა საფეხურებრივად ყალიბდებოდა. პირველ საფეხურზე (ანთრომორფულზე) „ხე ან ტყე ისეთ სულიერ არსებად წარმოისახება, რომელსაც შეუძლია ადამიანისთვის ვნების ან სიკეთის მოტანა“ (ენციკლოპედია 2012: 152). აქ დატრიალებული მოვლენები ყველა იქ მყოფთათვის ზიანისა და უბედურების მომტანია. სეთურიცა და მის მიერ დაკაბალებული ხალხიც უფსკრულის წინ დგანან, მკითხველი ამ ეპიზოდით ხვდება, რომ მათ გადარჩენა არ უწერიათ. მოსე ზამთარაძის ნაამბობის მიხედვით, არქიფო ურჩხულად გვევლინება, რომელიც თავის გარშემო არსებულ ყველა სასიცოცხლო ელემენტს შთანთქავს (პირდაპირი თუ გადატანითი მნიშვნელობით).
იდუმალი, არარეალური და გაურკვეველია აქ განვითარებული მოვლენების ქრონოტოპი (დრო და სივრცე). გეოგრაფიული სივრცე აბსტრაქტულ ლოკალს უფრო წარმოადგენს, ვიდრე რეალურ ადგილსამყოფელს. აქ არსებული დროც პირობითია, მითიურია — ის ყველა დროში შეიძლება მომხდარიყო, ამიტომაც მკითხველი გონებაში ინტუიტიურად ათავსებს აქ განვითარებულ მოვლენებს თანამედროვე დროსა და სივრცეში.
„სეთურის ფილოსოფია თავისებური პანდორას ყუთია: ბოროტების, სიცრუისა და კადნიერების ნაზავი. დიდია ცდუნება, რომ იგი კომუნისტურ იდეოლოგიას დავუკავშიროთ“ (გვაზავა 1996: 147). საბჭოთა სახელმწიფო ათეიზმის ბასტიონად მოევლინა სამყაროს. საბჭოთა ორთოდოქსული დოქტრინის მიხედვით, მხოლოდ კომუნიზმის ფაზაში, ანუ ბედნიერების ფაზაში მყოფი კაცობრიობა გადარჩებოდა, ანუ ე.წ. „კომუნიზმის სასუფეველი“ ერთადერთ, ურყევ სიკეთედ და ხსნის გზად მიიჩნეოდა. ე.წ. კომუნისტურ შრომასა და გარჯას უნდა შეექმნა ახალი ღირსებებით შემკული ადამიანი, თუმცა აღსანიშნავია, რომ ეს შრომა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი ძალების ამოწურვას ხმარდებოდა მხოლოდ და ჰგავდა ბაბილონის გოდოლის შენებას. არქიფო სეთურისაგან გაბრიყვებული ხალხის იმედი ჰგავს ტოტალიტარული იდეოლოგიის მამათა დაპირებულ ნაბოდვარს. არქიფოც „ზრუნავს“ თავის ერთგულ „სალდათებზე“; მუნჯი და ქონდრისკაცი ზებო მიწისმთხრელთა აუხდენელი იმედის სიმბოლოა. ისინი თავიანთი ხელით ითხრიან სამარისთვის მიწას ისე, რომ ვერც ხვდებიან, ცოცხლად რომ მარხავს მათ თავიანთი „მამა და მარჩენალი“. სეთური გააზრებულად არჩევს ამგვარ „იმედს“; ბუნებისაგან განწირული ყრუ ზებო მეტ ტრაგიზმს მატებს დამონებული, გაპირუტყვებული ბრბოს არსებობას და მომავალს.
ტოტალიტარული იდეოლოგიით თავგზააბნეულ ხალხს ეგონა, რომ ყველა ერთ საფეხურზეა, მათ შორის განსხვავება, დიფერენცირება არ არის, ყველა ერთი და იმავე პრივილეგიით სარგებლობს. სეთური სიამაყით ეუბნება თავის სტუმრებს (მოსე ზამთარაძესა და დათას): „ხუთ საათზე ვაყენებ ხალხს. უნდა ხედავდეს ხალხი, რომ წესი ერთნაირია ყველასთვის, თვარა, თვითონაც შუადღემდე ძილს მომთხოვს და საქმე დაზარალდება. საქმეს რომ ვამბობ, სამუშავარს კი არ ვფიქრობ, — კაცებს ვფიქრობ, მათი ცხოვრებისთვის და კეთილდღეობისთვის ვლაპარაკობ“ (ამირეჯიბი 1973: 107). ის ამგვარი არაადამიანური ცინიზმით მათი არარაობის პოპულაციას ახდენს.
როგორც ზემოთ აღვნიშნე, სეთურის „სიკეთის პროგრამა“ თანხვედრაშია ტოტალიტარული რეჟიმის იდეოლოგიასთან. აქ მყოფთა ურთიერთობაში შიშის შეგრძნება და განცდა მათი ქმედების წარმმართველია. სეთურის მუშების მიწურები ყაზარმის ასოციაციას იწვევს, სადაც მშობლებზე არანაკლებ ჰყავთ ბავშვები გადაგვარებული. სეთური — სატანა გულმშვიდად, არაადამიანობის უპრეცედენტო გამოხატულებით „ძერწავს“ ისეთ თაობას, როგორიც მას ხელს აძლევს, ანუ „ქაჯუნებს“ და „ეშმაკუნებს“, როგორც მათ უწოდებს მწერალი. სეთური ტირანი და უზურპატორია. სეთური და თაბაგარი უტყვი, უვიცი მონების „იდეალური“ საზოგადოების მოდელს ქმნიან. მარტოოდენ ადამიანის ფიზიკური არსებობისთვის აუცილებელ ლუკმა-პურს უყრიან სახედაკარგულ არსებებს და თავისუფლებაწართმეულ მოცახცახე ცხოველებად გარდაქმნიან მათ.
ამ პასაჟის სიმბოლური მნიშვნელობა გარკვეულწილად თანხვედრაშია მსოფლიო და საეკლესიო ისტორიის წინასწარმეტყველებასთან — იოანე მახარებლის „აპოკალიფსისთან“. აღსასრულის ჟამს მსოფლიოს ხელისუფლად მოვლენილი ანტიქრისტე თავს განადიდებინებს, თაყვანს აცემინებს კაცობრიობის დიდ ნაწილს. სეთურ-თაბაგარში აპოკალიპტური მხეცი და ცრუ წინასწარმეტყველი იგულისხმება. არქიფოც იმავე მეთოდებით მოქმედებს. ათასგვარ სახელს ირქმევს, რათა ნამდვილი სახე და სახელი გადაფაროს ამით. ადამიანებს „დღედაღამ შენი სახელი უნდა აძახებიო და შენი ქება გააგონო და საკუთარი პირით ათქმევიო“ (ამირეჯიბი 1973: 109), — ეუბნება ის „საიდუმლო სერობაზე“ მოსესა და დათას და „დიდი სიბრძნის თქმისა და გათავებისას“ თითო სახარების მადლის შეწევნას ითხოვს. კაკოია თაბაგარის დახმარებით ღმერთად გამოყავს თავი და ათასგვარ ნაბოდვარს ლოცვასავით აზეპირებინებს ადამიანის სახედაკარგულ არსებებს. ამ გაუბედურებული ხალხისთვის ცისკრის ლოცვისა თუ მწუხრის ჟამის აღვლენა არქიფო მამა-მარჩენლის სახელის დაუსრულებელი ხსენებითა და დითირამბებითაა ჩანაცვლებული. მათი მეტყველების, აზროვნებისა და სიტყვის კანონმდებელი — კაკოია თაბაგარი — მონური ლექსიკის მარაგს უქმნის და უმარჯვებს პირუტყვად ქცეულ მასას: „მომძღვნელმან ჩვენის პურისა და სარჩოსი, მამამან ჩვენმან უსათნოესმან და უკეთილესმან, რომელ არს არქიფო, — იცოცხლოს მარადჟამს,“ — „ქოროც ბანს“ აძლევს: — „პოლიქრონიონ, პოლიქრონიონ, პოლიქრონიონ“ (ამირეჯიბი 1973: 105). ასე ლუღლუღებენ ყოველ ცისმარე დღეს ისინი და სიკეთის, ბედნიერი მომავლის ილუზიით მოხიბლულნი „ეწაფებიან“ „ფსალმუნებს“, რომელსაც უშურველად ურიგებს კაკოია ცრუპენტელა. ეს არის ადამიანთა სულების ნებაყოფლობითი ანექსიის უპრეცედენტო მაგალითი.
არქიფო სეთური ფსევდოადამიანია. ის დემონურ ძალაუფლებას ფლობს, რომელსაც ავრცელებს თავისი მოქმედების არეალში. ის ცრუ გმირია და მრავალსახელმქონე (სახესა და სახიერებას მოკლებული) იქ მყოფთა ნაშრომის მიმთვისებელი და მათი სულების უზურპატორია. არქიფო სატანასავით კადნიერი, ადამიანთმოძულე, ნათლისა და სიწმინდის დამანგრეველია, რომელიც თავის „მზრუნველობას“ აყვედრის კიდეც ბრბოდ ქცეულთ და მათში ინფანტილიზმს ნერგავს, აგონიამდე მისულ მდგომარეობაში ამყოფებს მათ. მისი „ფილოსოფიური ნააზრევი“ ყველა ადამიანურ თვისებას აუკუღმართებს: „კაცი შიშსა და მოკრძალებას რომ დაკარგავს, მაშინ გაუბედურდება“ (ამირეჯიბი 1973: 107); „კაცისთვის კაი თუ გინდა, არ უნდა გააძღო და გააღორმუცელო“ (ამირეჯიბი 1973: 108). სეთურის ნამოქმედარი ამსხვრევს ღირებულებათა სისტემას, ქაოსს ავრცელებს ირგვლივ.
წიგნიდან „გამოცხადებაი ღმრთისმეტყუელისა იოვანესი“ (ბერძ. „აპოკალიფსის“) ცნობილია, რომ სატანისტური მსახურება ჭეშმარიტი ღვთის მსახურების პაროდირება იქნება. აკი სეთურს აბელი ჰქვია, თითქოს ის მსხვერპლი იყოს რაიმე სახის ვერაგი განზრახვისა. რეალურად კი ის კაენიტია — სატანაჩასახული, რომელიც „ეშმაკის ნიშნით დადაღულთ“ ცოცხლად ხოცავს და ანადგურებს.
არქიფო მუშნი ზარანდიასავით ფიქრობს, რომ ცბიერება და ბოროტება სახელმწიფოს პრეროგატივაა. ხელისუფალი ვალდებულიც კია წესრიგის დასაცავად, მოქალაქეების კეთილდღეობაზე საზრუნავად ნებისმიერი, „თუნდაც ტირანული“, მეთოდები გამოიყენოს. არქიფო სეთურს ნიკოლო მაკიაველივით მიაჩნია, რომ „მიზანი ამართლებს საშუალებას“. არქიფო, ისევე როგორც მუშნი ზარანდია, ჭორების გავრცელებით, დასმენით, დაბეზღებით, გათითოკაცებით ცდილობს ბალანსი შეინარჩუნოს მასებში. ზარანდიასაც ჰყავს ასინეთა კუდიანის მსგავსი მოენეები, რომლებიც ტყუილსა და მართალს ერთმანეთში ურევენ, ხალხს ჰკიდებენ ერთმანეთს და სულგაყიდულნი ყურმოჭრილი მონებივით ემსახურებიან თავიანთ „მამასა და მარჩენალს“, „გადამრჩენელსა და სიცოცხლის შემნარჩუნებელს“. არქიფოს მართვის მეთოდი ასეთია: „ადამიანი სანამ მარტოა და არავის ენდობა, იქამდე ვარგა სხვისთვისაც და თავისთვისაც. პირის შეკვრას რომ ისწავლიან, მერე კაი აღარაფერი გამოვა მათი ხელიდან“ (ამირეჯიბი 1973: 112). არქიფომ სპირიდონა სულანჯია იმიტომ დასაჯა, რომ პროტესტი გამოთქვა: „არქიფო იმდენს გვაძლევს, შიმშილით რომ არ დავწყდეთო“ (ამირეჯიბი 1973: 108). არქიფომ იცის, რომ შვილი მამას მაშინ ეწინააღმდეგება, მაშინ უჩნდება პროტესტი მამის მიერ დაკანონებულ ცხოვრების წესზე, როცა მას კერძო საკუთრება აქვს; მატერიალური შემოსავალი მამისაგან დამოუკიდებელი ცხოვრებისა და თავისუფალი გადაწყვეტილებების მიღების გაბედულებას მატებს ადამიანს; აფიქრებინებს, რომ მამა-პატრიარქის წყალობის გარეშეც შეძლებს დამოუკიდებლად არსებობას. არქიფო მინიმალურის მიცემით სწორედ ამის შეგრძნებას უკლავს თავის დაქირავებულ ხალხს; კლავს მათში ინდივიდუალიზმის ყველა სახის ჩანასახს, შიშს უნერგავს და აჯერებს, რომ მისი „წყალობის“ გარეშე ისინი ვერ იარსებებენ.
სეთური აბელიდან (მისივე განმარტებით, „მოფუსფუსე, შეწუხებული“) არქიფოდ იქცა (ცხენების, თავლის უფროსი), რითაც ხალხს კიდევ ერთხელ დაუმტკიცა, რომ ცხოველივით (ცხენივით, სახედარივით...) ჭაპანწყვეტაში უნდა იყოთ, რადგან თქვენი მისია და დანიშნულება ადამის მოდგმის (თავად თავის თავს ადამიანად მიიჩნევს, მათგან განსხვავებით) მსახურებაა მხოლოდო. სეთური, თავის სახელთა ცვლით იდენტობის უმთავრეს ნიშანსა და განმსაზღვრელს უარყოფს, უკუაგდებს, შეგნებულად ჩქმალავს ნამდვილ სახესა და მიზანს. არქიფო და კაკოია დაფეხვილი აპოკალიპტური მხეცისა და მისი ცრუ წინასწარმეტყველის მიწიერი განსახიერებები არიან, „ვინაიდან ცხენთა ძალა მათ პირებშია და მათ კუდებში; ხოლო მათი კუდები წააგავდა გველებს და ჰქონდათ თავები და იმით ავნებდნენ“ (გამოცხადება 9: 19). დათა თუთაშხიაც გველეშაპად აღიქვამს სეთურს: „ქვეყანა მაქვს მოვლილი და ასეთი გველეშაპის ნახვა არ მომხდენია არსად. ნახვა რაია, — მსგავსი არ გამიგონია და არც წამიკითხავს არაფერი“ (ამირეჯიბი 1973: 116-117).
იოანეს გამოცხადებაში წერია: „თაყვანი სცეს დრაკონს, რადგან ძალაუფლება მისცა მხეცს; თაყვანს სცემდნენ მხეცს და ამბობდნენ: ვინ არის ამ მხეცისთანა და ვის ძალუძს მასთან შებრძოლება?“ (გამოცხადება 13: 4); საირმის ტყის მიწის მთხრელებს უძლეველ გოლიათებად მიაჩნიათ სეთური და მისი მცირე გარემოცვა. მათთან არათუ ფიზიკურ შებრძოლებას, სიტყვიერ წინააღმდეგობასაც ვერ ბედავენ. ასეთი ცხოვრებაა მათი ნირის განმსაზღვრელი და ბედნიერების მომტანი. დათა და მოსე ცდილობენ სეთური-მხეცისგან გაბეჩავებული ხალხის გამოფხიზლებას; დათას მოწოდებაზე: „ვინ ხართ, თქვე უბედურებო, რა ჯიშისა ხართ! რა გიყოთ და რას დაგამსგავსათ მამაძაღლმა აბელა სეთურმა და, აგერ, ამ მოსასპობმა თაბაგარმა, არ ფიქრობთ?! ვერ ხედავთ ამას?! “ ბრბოს პასუხია: „გაგვაუბედუროს უნდა მაგანო“ (ამირეჯიბი 1973: 130). გასაცოდავებულ ბრბოს ჰგონია, რომ ეს არის იდეალური ყოფა, მათი არსებობის გამართლება და დანიშნულება. მათ ჰყავთ „მზრუნველი“ მამა-პატრონი, რომელიც არ დაუშვებს მათ „გაუბედურებას“, „დაღუპვას“.
საირმის ტყეში მცხოვრებთ ღირებულებათა სისტემის ცენტრი აქვთ „მოშლილი“. ამ სიცარიელეს ამიტომაც ავსებს სეთურის მსგავსი უსახელო (ან მრავალსახელიანი, მრავალთავიანი ურჩხული), უსახური, გაუგებარი წარმომავლობის არსება თავისი სასტიკი და არაკეთილსინდისიერი საქციელით. ერთმანეთის დაბეზღებით, უსიყვარულობის მარცვლების ჩათესვით, შურითა და ბოღმით ზომბებად აქცევენ ამ საცოდავ არსებებს. ამ აპოკალიპტურ სივრცეში ოპოზიციური წყვილები ადგილშეცვლილია: კეთილი ბოროტითაა ჩანაცვლებული, გონიერება — უგუნურებით, ფიქრი — უფიქრელობით. მათი აზროვნების ყველა რეზერვუარი დაშრეტილი და გამოფიტულია. მათი ტვინიდან სამუდამოდ აღმოფხვრეს თავისუფლების განცდა და დააკარგვინეს ფიქრის უნარი, რათა ვერ გაერკვიათ თავიანთი დანიშნულება, მისია და ამქვეყნად მოვლინების არსი; ის, რომ „ფიქრის უფლება ყოფილა თურმე ყველაზე ძვირი, რადგან ცხოვრების ავანჩავანი ფიქრში ირკვევა“ (ჭილაძე ო. 2010: 418).
მაია მენთეშაშვილი
სსიპ-ვლადიმირ კომაროვის თბილისის ფიზიკა-მათემატიკის 199-ე საჯარო სკოლის ქართული ენისა და ლიტერატურის
წამყვანი მასწავლებელი
გამოწმებული ლიტერატურა:
ამირეჯიბი 1973: ამირეჯიბი ჭ., რომანი „დათა თუთაშხია“, რომანი ორ წიგნად, წიგნი პირველი, გამომც. „მერანი“, თბილისი, 1973;
გვაზავა 1996: გვაზავა მ., მუშნი ზარანდიას სახის გაგებისთვის, ჟ. „განთიადი“, ¹7-8, 1996;
ენციკლოპედია 2012: აბზიანიძე ზ., ელაშვილი ქ., სიმბოლოთა ილუსტრირებული ენციკლოპედია, ტომი მეორე, თბილისი, 2012;
ჭილაძე 2010: ჭილაძე ო., პოემა, „ადამიანი გაზეთის სვეტში“, ლექსები, პოემები, თბილისი, 2010.
|
